استان آذربایجان شرقی یکی از استانهای ترک نشین ایران است که در منطقه آذربایجان ایران واقع شده و زمان حکومت پهلوی آذربایجان خاوری نامیده میشد. این استان بزرگترین و پرجمعیتترین استان ناحیهٔ شمال غربی ایران (آذربایجان) محسوب میشود. استان آذربایجان شرقی از سمت شمال به جمهوریهای آذربایجان و ارمنستان، از سمت غرب و جنوب غرب به استان آذربایجان غربی، از سمت شرق به استان اردبیل و از سمت جنوب شرق به استان زنجان محدود شدهاست. این استان دارای آب و هوای سرد کوهستانی بوده و کلّ محدودهٔ استان را کوهها و ارتفاعات تشکیل دادهاند. مساحت استان آذربایجان شرقی ۴۵٬۴۹۱ کیلومتر مربع است، این استان، یگانه استان ایران است که با ارمنستان هممرز است و همچنین تنها استان کشور است که هم با خاک اصلی جمهوری آذربایجان و هم با جمهوری خودمختار نخجوان که برون بومی متعلق به جمهوری آذربایجان است، مرز مشترک دارد.
این استان محل اتصال دو رشته کوه مهم و اصلی کوههای ایران، یعنی البرز و زاگرس است و بلندترین نقطهٔ آن، قلهٔ کوه سهند است. مرکز استان آذربایجان شرقی، کلانشهر تبریز است. از شهرهای مهم و اقماری این استان میتوان به مراغه، بناب مرند، اهر و میانه اشاره کرد. آذربایجان شرقی رتبهٔ اول صادرات غیرنفتی در کشور را داراست. همچنین این استان امنترین و کمجرمترین استان ایران بهشمار میرود.
تاریخ
پیش از اسلام
استان آذربایجان شرقی در گذشته بخشی از سرزمین تاریخی ماد بوده که به «ماد کوچک» شهرت یافته بود. در زمان حکمرانی اسکندر مقدونی بر ایران در ۳۳۱ سال پیش از میلاد، شهربان منطقهٔ ماد کوچک که سرداری بهنام «آتورپات» یا «آتروپاتن» بوده، علیه اسکندر قیام کرده و با انعقاد پیمانی دست یونانیان را از آذربایجان کوتاه ساخت. اسکندر مقدونی نیز آتروپات را به شرط پیروی از امپراتوری او، در این منطقه باقی نگه داشت.
جانشینان اسکندر پس از مرگ وی به جنگ و نزاع با یکدیگر پرداختند و در همین دوران بود که آتروپات حاکم منطقهٔ ماد کوچک شد. بنا به روایاتی تأیید نشده نام این منطقه نیز بهجهت تقدیر از زحمات وی در مقابل بیگانگان به «آتروپاتگان» معروف شد.
پس از اسلام
با حمله مغولان و با ورود هلاکوخان، آذربایجان مرکز شاهنشاهی مغولان از خراسان تا شام شده بود. پس از مغولان، خاندان ترکهای قره قویون لوها و آق قیون لوها بر این منطقه تسلط یافتند. در زمان صفویه، شاه اسماعیل اول شهر تبریز را پایتخت ایران اعلام کرد. در دوران حکومت قاجاریان بعد از فتحعلیشاه قاجار، شهر تبریز ولیعهد نشین شد و به این ترتیب ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه ،محمدعلی شاه واحمدشاه دوران ولایت عهدی خود را در این شهر گذراندند. رضاخان در سال ۱۳۰۰ شمسی سیطره حکومت مرکزی ایران را بر این منطقه برقرار کرد. با شروع جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰ شمسی، نیروهای شوروی وارد آذربایجان شدند. این نیروها در اردیبهشت ماه ۱۳۲۵ شمسی به دنبال طرح مسئله آذربایجان در سازمان ملل متحد، آذربایجان را تخلیه کردند.
تاریخچه تقسیمات کشوری
در سال ۱۳۱۶ که ایران به ده استان تقسیم شده بود، بخش اعظم این استان از جمله تبریز به همراه استان اردبیل و شهرستان آستارا، استان سوم (به مرکزیت تبریز)را تشکیل میدادند. شهرستان مراغه و بعضی شهرستانهای پیرامون کنونی اش بخشی از استان چهارم (به مرکزیت ارومیه)بودند. شهرستان مراغه و شهرستانهای پیرامون کنونی اش بعدها به این استان ملحق گردیدند، اما شهرستان آستارا در ۱۳۳۹ از آذربایجان شرقی جدا و به گیلان ملحق شد، استان اردبیل نیز تا سال ۱۳۷۲ بخشی از آذربایجان شرقی بود که در این سال از این استان جدا و به استانی مستقل تبدیل گردید.
جغرافیا
آب و هوا
استان آذربایجان شرقی به دلیل وسعت زیاد دارای آب و هوای متنوع میباشد بهطوریکه بیشترین دمای ثبت شده در شهرهای میانه و جلفا میباشد که مردم این شهرها دمای ۴۵ + درجه بالای صفر را تجربه کردهاند و همچنین کمترین دمای ثبت شده در استان و در کلیه شهرهای ایران مربوط به بستان آباد با دمای ۴۶ - درجه زیر صفر میباشد. میانگین بارندگی سالیانه ۲۵۰ الی ۳۰۰ میلیمتر میباشد.
جغرافیای سیاسی
استان آذربایجان شرقی با ۴۵٬۴۸۱ کیلومتر مربع مساحت، حدود ۲٫۸ درصد از وسعت کل ایران را به خود اختصاص دادهاست. این استان در شمال غرب کشور و بین مدارهای ۳۶ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۲۶ دقیقهٔ عرض شمالی و نصفالنهارهای ۴۵ درجه و ۵ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۲۲ دقیقهٔ طول شرقی جای گرفتهاست. رود ارس حدود شمالی آن را با جمهوریهای آذربایجان، ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان مشخص میکند. رود قطور و آبهای دریاچه ارومیه حدود غربی آن با استان آذربایجان غربی است.
استان آذربایجان شرقی ۲۰۰ کیلومتر با جمهوری آذربایجان و ۳۵ کیلومتر با ارمنستان در حالی از سمت شمال مرز مشترک دارد که تنها استان ایران است که با ارمنستان همسایه است. این استان همچنین ۴۲۰ کیلومتر با استان آذربایجان غربی از سمت غرب و جنوب غرب، ۴۰۰ کیلومتر با استان اردبیل از سمت شرق و ۱۴۵ کیلومتر با استان زنجان از سمت جنوب هممرز است.
شهرستانهای استان آذربایجان شرقی
- آذرشهر
- اهر
- اسکو
- بستان آباد
- بناب
- تبریز
- جلفا
- چاراویماق
- خداآفرین
- سراب
- شبستر
- عجب شیر
- کلیبر
- مراغه
- مرند
- ملکان
- میانه
- ورزقان
- هریس
- هشترود
- هوراند
جغرافیای طبیعی
استان آذربایجان شرقی از هفت واحد کوهستانی تشکیل یافتهاست. رشتهکوه قرهداغ (ارسباران) شمالیترین این واحدها بوده که از دیوانداغ آغاز شده و به درهٔ رود درهرود منتهی میگردد. رشتهکوه قوشهداغ که از جنوب قرهداغ شروع شده و به سبلان ختم میشود. تودهٔ آتشفشانی سبلان که ۴۸۱۱ متر ارتفاع داشته و مرز مشترک میان استانهای آذربایجان شرقی و اردبیل محسوب میشود. رشتهکوههای میشو و مورو که از غرب استان (مرند) آغاز شده و به ارتفاعات عون بن علی (عینالی) و شبلی منتهی میشوند که مرتفعترین قله آن قله علی علمدار با ارتفاع حدود ۳۲۰۰ متر در مرند میباشد. رشتهکوه بزقوش که با ۳۳۰۳ متر ارتفاع، مرز بین شهرستانهای میانه-سراب و سراب-بستان آباد بهشمار میرود. تودهٔ آتشفشانی سهند در جنوب تبریز در محدودهٔ شهرستان بستان آباد که ۳۷۰۷ متر ارتفاع دارد. رشتهکوه اربط (تخت سلیمان) که از دامنههای جنوبی سهند شروع شده و به سمت جنوب امتداد مییابد.
مردم
زبان
زبان بومی استان آذربایجان شرقی، ترکی آذربایجانی میباشد.
قومیت
مردم این استان اکثرا آذربایجانی یا به عبارت دیگر ترکهای ایرانی هستند.
دین و مذهب
دین اکثریت مردم این استان اسلام و مذهب شیعه می باشد.اقلیتی نیز پیرو اهل حق و مسیحیت می باشند.
جمعیت
بر پایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی، جمعیت استان آذربایجان شرقی در این سال بالغ بر ۳٬۹۰۹٬۶۵۲ نفر بوده که نزدیک ۵ درصد از جمعیت کل ایران را به خود اختصاص دادهاست. برهمین اساس، ۱٬۹۸۹٬۴۰۰ نفر مرد و ۱٬۹۰۲٬۲۵۲ نفر زن در قالب ۱٬۲۲۳٬۰۲۸ خانوار ساکن این استان بودهاند. جمعیت استان در مقایسه با سال ۱۳۹۰ نزدیک به ۴/۸۹ درصد افزایش یافتهاست.
در سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی، تبریز با جمعیتی بالغ بر ۱٬۷۷۳٬۰۳۳ نفر، پرجمعیتترین و چاراویماق با جمعیتی بالغ بر ۳۱٬۰۷۱ نفر، کمجمعیتترین شهر استان آذربایجان شرقی بودهاست. از جمله شهرهای پرجمعیت استان علاوه بر مرکز استان میتوان به شهرهای مراغه، مرند، اهر، میانه و سراب اشاره کرد. تعداد آبادیهای استان در سال ۹۰ دو هزار و ۷۳۱ آبادی و ۲۰ آبادی استان خالی از سکنه هستند.
- نظرسنجی سال ۱۳۸۹
طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونهگیری شد در استان آذربایجان شرقی بدین قرار بود: 8۷٫۸٪ ترک (۹۸٫۹٪ مرد، ۹۶٫۴٪ زن)، 7/۴ فارس (۰٫۶٪ مرد، ۲٫۲٪ زن)، ۰٫۳ ۰٫۲ سایر و3لر ۰٫۳ بدون جواب بودند.
صنعت
استان آذربایجان شرقی به جهت تمرکز صنایع بزرگ تولیدی در شهر تبریز، از قطبهای مهم صنعتی در سطح ایران بهشمار میرود. از دیگر شهرهای صنعتی استان میتوان به شهرهای شبستر (رتبه دوم صنعت آذربایجان شرقی پس از تبریز)، بستان آباد (اوجان)، مرند، مراغه، میانه ،بناب و جلفا اشاره کرد.
با ثبت جهانی نشان جغرافیایی تابلوفرش سردرود، در سازمان جهانی مالکیت فکری WIPO، این کالای هنری در کشورهای عضو معاهده لیسبون برای ثبت و حمایت در مورخه ۱۶ دی سال ۹۵ معرفی شد در این شهرنرخ بیکاری در حد صفر میباشد.
شهر اسکو مرکز اصلی تجمع کارگاههای چاپ باتیک یا چاپ کَلاقهای و قطب اصلی این هنر-صنعت در کشور محسوب میشود.
شهر اهر به عنوان پایتخت ورنی ایران در سال ۹۵ برگزیده شد.
در استان آذربایجان شرقی ۴۳۴۲ کارگاه تولیدی فعالیت میکنند که این تعداد شامل ۸۳۲ کارگاه صنعتی بوده که این استان از این لحاظ، ۵٫۹۹ درصد از کل کارگاههای صنعتی ایران را به خود اختصاص دادهاست. در سال ۱۳۷۶ خورشیدی، ارزش مواد تولیدی کارگاههای مذکور ۳۳۶۱٫۸ میلیارد ریال و ارزش سرمایهگذاریهای انجامشده در آنها ۲۴۵۱٫۳ میلیارد ریال بودهاست.
صنایع مختلفی از قبیل صنایع شیمیایی، ماشینآلات و تجهیزات، محصولات کانی غیرفلزی، مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات، نساجی، پوشاک، چرم و کفش در شهر تبریز مشغول فعالیت هستند که از مهمترین آنها میتوان به آجر آذربایجان، بافندگی لایکو، بلبرینگسازی ایران، پالایشگاه تبریز، پتروشیمی تبریز، پشم تبریز، پیستونسازی ایران، تختخواب فروزان، تخته فشاری و فورمیکاسازی، تراکتورسازی ایران، ترموپلاست، چرمسازی تبریز، کفش آقایی، حوله برقلامع، خانهسازی ایرداک، لیلاند دیزل، درمن دیزل، هاکسیران دیزل، ایدم، ریسندگی پشمینه تبریز، سیمان صوفیان، آذریت، شیر پاستوریزه، کبریتسازی توکلی، کبریتسازی ممتاز، گچ آذربایجان، ماشینسازی تبریز، پمپیران، موتوژن، موکت تبریز، نساجی تبریز، نوشابهسازی پپسیکولا، نوشابهسازی کوکاکولا و نیروگاه بزرگ حرارتی در تبریز فعالیت میکنند.
گردشگری
جاذبههای طبیعی
فهرست جاذبههای طبیعی استان آذربایجان شرقی:
- قلعه بابک (آتا بابک قالاسی) در کلیبر
- آبشار گول آخور (خاروانا)
- ییلاق خاروانا
- تالاب قوریگل بستانآباد
- آبگرم درمانی اوجان بستانآباد
- دره شاهیوردی بستان آباد در دامنه کوه جام سهند
- پارک جنگلی مره خونی سردرود
- آبشار آسیابخرابه جلفا
- آبشار سرکنددیزج شبستر
- دربند هرزهورز هریس
- آبشار عیشآباد مرند
- آبگرم قلعهکندی کلیبر
- آبگرم متعلق کلیبر
- آبگرم ممان میانه
- پناهگاه حیاتوحش کیامکی
- پارک موزه مینیاتوری اسکو
- اقامتگاه بوم گردی ایل باغی اسکو
- تالاب قرهقشون
- تالاب زرنق
- جزیره آرزو
- جزیره اسپیر
- جزیره اسلامی
- جزیره اشک
- جزیره کبودان
- تالاب آلمالو گلی بستان آباد
- جنگلهای ارسباران
- کوه حیدربابا در بستان آباد
- چشمه آبرس سراب
- چشمه آبگرم سراب
- پیست اسکی سهند بستان آباد
- پیست اسکی یام (پیام) مرند
- روستای پلکانی زنوزق (ماسوله آذربایجان)
- چشمه اللهحق سراب
- چشمه تاپتاپان آذرشهر
- چشمه سیدلر میانه
- چشمه صوفیان شبستر
- چشمه کندوان اسکو
- شهر توریستی زنوز
- چشمه گشایش مراغه
- چشمه شورسوی چایباغی مراغه
- دره پیغام کلیبر
- دره سعیدآباد بستانآباد
- دره گشایش مراغه
- دره لیقوان تبریز
- سد امند شبستر
- غار آقبلاغ بستانآباد
- غار دوگیجان مرند
- غار کبوتر مراغه
- پل پنج چشم بناب
- مراتع سرسبز روستای صور بناب
- دریان دره (شهر دریان) شبستر
- دریاچه مصنوعی بندر شرفخانه شبستر
- دامنهٔ ارتفاعات میشو شبستر
جاذبههای تاریخی
فهرست جاذبههای تاریخی استان آذربایجان شرقی:
- تپه باستانی دوزده باغیر شهر زرنق با قدمت ۶۵۰۰ ساله
- آرامگاه شیخ شهابالدین اهری
- آرامگاه شیخ محمود شبستری
- روستای تاریخی مجارشین
- رصدخانه مراغه
- ارگ تبریز
- مقبرةالشعرای تبریز
- بازار اهر
- بازار تبریز
- بازار بزرگ میانه
- مسجد جامع سراب
- کتیبه رازلیق سراب
- کوه بزقوش سراب
- جایگاه و قلعهٔ شهر تاریخی اوجان بستان آباد
- موزه مردمشناسی عشایر سراب
- کاروانسراهای تیکمه داش بستان آباد
- پل آجی چای تبریز
- پل خداآفرین کلیبر
- پل دختر میانه
- پل میانه
- تپه طاحونه (دیرمان تپهسی) در بستان آباد
- تپه اژدهاداشی اهر
- تپه امامچای سراب
- تپه عجبشیر
- تپه قرهتپه تبریز
- تپه قرهتپه شبستر
- تپه قلعهجوق سراب
- تپه کولتپه مرند
- تپه مصلی آذرشهر
- حمام کردشت جلفا
- گورستانهای آبادیهای دیزناب و امینآباد در بستان آباد
- خانه کوزهکنانی (مشروطه) تبریز
- خانههای قدکی، بهنام، گنجهای زاده (دانشکده معماری) تبریز
- خانهٔ امیر نظام (موزه قاجار) تبریز
- خانهٔ کمپانی تبریز
- خانهٔ مجتهدی تبریز
- خانه ثقةالاسلام تبریز
- خانهٔ علوی (موزه زنده سفال) تبریز
- روستای اشتبین جلفا
- روستای کندوان اسکو
- سنگنبشهٔ رازلیق سراب
- سنگنبشهٔ سغندل ورزقان
- سنگنبشهٔ نشتبان سراب
- کاروانسرای گویجه بل جاده اهر - تبریز
- کاروانسراهای شبلی در بستان آباد
- عمارت ایلگلی تبریز
- عمارت ربع رشیدی تبریز
- برج خلعت پوشان تبریز
- برج آتشنشانی تبریز
- غار قدمگاه آذرشهر
- قلعهٔ آقگنبد جزیره اسلامی
- قلعهٔ آوارسین کلیبر
- قلعهٔ و روستای مردانقم
- قلعهٔ آیی قلعهسی سراب
- قلعهٔ بابک کلیبر
- قلعه بختک لیلان
- قلعهٔ پشتاب هوراند
- قلعهٔ جوشین ورزقان
- قلعه دختر (میانه)
- قلعهٔ سنسارود مرند
- قلعه ضحاک شهرستان هشترود
- قلعهٔ قهقههٔ هوراند
- قلعه شیور داغ
- قلعهٔ قیز قالاسی میانه
- قلعهٔ نجفقلی خان میانه
- قلعهٔ قیزلار قالاسی مراغه
- قلعهٔ کردشت جلفا
- قلعهٔ نوردوز اهر
- قیزلار کورپوسی
- کاخ شهرداری تبریز
- کلیسای سرکیس مقدس تبریز
- کلیسای سن استپانوس جلفا
- کلیسای شوغات تبریز
- کلیسای مریم مقدس تبریز
- کلیسای موجومبار شبستر
- کلیسای سهرول شبستر
- کلیسای هُوانس مقدس
- گنبد سرخ مراغه
- گنبد غفاریهٔ مراغه
- گنبد کبود مراغه
- گنبد گویبرج مراغه
- گنبد مدور مراغه
- گورستان پینهشلوار تبریز
- مسجد روستای جانبهان در بستان آباد
- مسجد سنگی ترک در میانه
- مسجد جامع اهر
- مسجد جامع تبریز
- مسجد جامع زرنق
- مسجد جامع تسوج شبستر
- مسجد جامع میانه
- مسجد جامع مراغه
- مسجد جامع مرند
- مسجد عینالی تبریز
- مسجد کبود تبریز
- مسجد میل لی تبریز
- مسجد سنگی ترک
- مسجد شهداء تبریز
- مسجد استاد شاگرد تبریز
- مسجد میدان بناب
- امام زاده میارمیار تبریز
- منطقهٔ قوبول درهسی اهر
- موزهٔ آذربایجان تبریز
- موزهٔ ارامنهٔ تبریز
- موزهٔ حیاتوحش تبریز
- موزهٔ سنجش تبریز
- موزهٔ عصرآهن تبریز
- موزهٔ قرآن و کتابت تبریز
- موزهٔ محرم (خانهٔ صحتی) تبریز
- موزهٔ باستانشناسی میانه
- موزهٔ مراغه
- موزه مردمشناسی بناب
- مسجد جامع مهرآباد بناب
- مسجد اسماعیل بیگ بناب
- روستای تاریخی صور بناب
- حمام نوبر تبریز
- حمام تاریخی مهرآباد بناب
- پل پنج چشمه بناب
- قلعهٔ دختر بناب
- حمام تاریخی حاج فتحالله (حاجی بدلی) بناب (اولین حمام بناب به سبک جدید که متعلق به حاج فتحالله از خاندان حاجی بدلی بودهاست)
- راسته بازار بناب
کوه الاداغلار اهر
سبحان محمدی نانساء
نتایج آمارگیری نیروی کار- پاییز ۹۲
پاییز ۹۲
جستارهای وابسته
- جمعیت شهرستانهای استان آذربایجان شرقی
- جمعیت شهرهای استان آذربایجان شرقی
- فهرست رودخانههای استان آذربایجان شرقی
- فهرست کوههای استان آذربایجان شرقی
منابع
پیوند به بیرون
- درگاه ملی آمار
- آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان آذربایجان شرقی از «نتایج سرشماری ۱۳۹۰». درگاه ملی آمار. بایگانیشده از اصلی (اکسل) در ۲۱ آبان ۱۳۹۲.
- استانداری آذربایجان شرقی
