لِیلان جنوبی‌ترین شهر استان آذربایجان شرقی و مرکز اداری بخش لیلان شهرستان ملکان است. این شهر در ۲۰ کیلومتری جنوب‌شرق ملکان، ۱۶۳ کیلومتری جنوب‌غرب تبریز و ۶۷۸ کیلومتری شمال‌غرب تهران واقع شده‌است.

جمعیت لیلان در سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۶٬۳۵۶ نفر بوده و ۳۳ اُمین شهر استان محسوب می‌شود.

تاریخچه

شهر باستانی لیلان که پس از اسلام به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهرهای آذربایجان مطرح می‌شد، بر اثر زلزله‌ها، سیل‌ها و سایر بلایای طبیعی از بین رفته‌است و امروزه تنها شهری متروکه در معرض دید قرار دارد. در سال‌های اخیر هم با توجه به باستانی بودن منطقه، کاوشگران و مورخان بسیاری در محل شهر باستانی لیلان مشغول به تحقیق و جستجو شده‌اند. این خود عاملی برای جذب جمعیت در این شهر شده‌است، تا جایی که علاوه بر این که تعداد بسیاری از اهالی به سایر نقاط کوچیدند، مهاجرانی نیز از روستاهای مجاور وارد این روستا شدند. تا این‌که در سال ۱۳۷۴ خورشیدی بر اساس آمارهای جمعیتی که جمعیت آن بیش از ۵٬۰۰۰ نفر برآورد شده بود و با توجه به باستانی بودن منطقه، لیلان به شهر تبدیل شد. امروزه لیلان پیش‌رفت‌هایی را متحمل شده‌است و در واقع لیلان امروزی، وارث آن شهر باستانی است.

شهر شیز

اقامتگاه تابستانی خسرو پرویز ظاهراً در نواحی دریاچه ارومیه در سر راه مراغه و تبریز در نزدیکی لیلان بوده‌است. گویند در نزدیکی آن چشمهٔ نفتی بوده که آتشکده آذرگشسپ بواسطهٔ آن روشن می‌شده‌است در دوره ساسانی معمولاً یکی از مرزبانان را به حکومت آذربایجان می‌گماردند. در اواخر آن دوره حکومت آذربایجان در دست خاندان (فرخ هرمزد) بود؛ و پایتخت آن (شیز) یا (گنزب) نام داشت که مطابق با ویرانه‌های لیلان در جنوب شرقی دریاچه ارومیه گزارش شده‌است. .

کشف ۲۳ سکه طلا متعلق به دوران بیزانس در آذربایجان شرقی به گزارش گروه فرهنگی آنا و به نقل از روابط عمومی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، فرزین حق‌پرست مدیرکل میراث فرهنگی این اداره کل گفت: «در جریان سامان‌دهی منطقه تاریخی لیلان از شهرستان ملکان و با تلاش و پیگیری‌های مجدانه متخصصان باستان‌شناس این اداره کل، این سکه‌ها کشف شده است.»

حق‌پرست یادآور شد: «این سکه‌های بیزانسی، از جنس طلا هستند و حدود دو برابر سکه بهار آزادی وزن دارند و کشف این سکه‌ها گمانه‌زنی‌ها دربارهٔ مکان شهر تاریخی «شیز» را به یقین نزدیک‌تر می‌کند.»

وی همچنین گفت: «شهر تاریخی شیز متعلق به دوران تاریخی ساسانی است، اما باستان‌شناسان در مورد محل قطعی آن اتفاق نظر ندارند، لذا کشف این سکه‌ها به احتمال وجودِ شهر تاریخی شیز در لیلان اعتبار بیشتری می‌بخشد.»

وی ادامه داد: «برای پی‌بردن به جزئیات بیشتر در مورد سکه‌ها مطالعات و تحقیقات تکمیلی توسط باستان‌شناسان در حال انجام است.»

حق‌پرست با اشاره به تلاش‌های مستمر باستان‌شناسان اداره کل، خاطرنشان کرد: «همکاران باستان‌شناس اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی طی بررسی‌های باستان‌شناسی خود از منطقه به این سکه‌ها رسیده‌اند.» http://www.ana.ir/news/46293

جغرافیا

شهر لیلان در ناحیهٔ جنوب شرقی دریاچه ارومیه و در منطقه‌ای حاصل‌خیز و پرآب پدید آمده‌است. آب و هوای این شهر در بیش‌تر ماه‌های سال سرد است و تنها در اواخر فصل بهار و اوایل فصل تابستان از شدت سرمای آن کاسته می‌شود. رودخانهٔ فصلی لیلان‌چای، از دامنه‌های کوه سهند سرچشمه می‌گیرد و پس از گذشتن از شهر خراجو و تعدادی روستا، از داخل شهر لیلان عبور می‌کند و سپس به دریاچه ارومیه می‌ریزد. ۱۶ تپه لیلان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است." رییس سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی " افزود: این آثار در اجرای ماده یک از قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سایر مواد و نظام نامه اجرائی آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که قدمت آن‌ها مربوط به دوره اشکانی - ساسانی می‌باشد. وی اضافه کرد: این تپه‌های تاریخی شامل زیر می‌باشد.

محمدی گفت: این آثار از تاریخ ثبت، ضمن رعایت حقوق مالکانه، تحت نظارت، مراقبت و حمایت این سازمان بوده و هرگونه اقدام و عملیاتی که منجر به تخریب یا تغییر هویت اثر شود، ممنوع بوده و مرمت و FL_278685_LF اثرصرفا با تأیید و نظارت این سازمان ممکن می‌باشد. محمدی اضافه کرد: تخلف از موارد یادشده برابر مقررات «تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده جرم» محسوب شده و مرتکب مشمول مجازات‌های قانونی خواهد شد. تاکنون بیش از هزارو دویست اثر از آثار تاریخی و فرهنگی استان آذربایجان شرقی در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است که از این تعداد بیش از ۲۵ اثر به شهرستان ملکان اختصاص یافته‌است .(۴)

پیشینه تاریخی محوطه قلعه بختک لیلان

پس از بررسی‌های سطحی محوطه قلعه بختک لیلان محوطه حدود ۱۶۰ هکتار می‌باشد. ۲۴ تپه در این محوطه بررسی که بیشترین آن‌ها در جبهه شر قی محوطه قرارگرفته‌اند. مهم‌ترین این تپه‌ها عبارتند از تپه الله قلی – تپه چمن که تپه‌های پیش از تاریخ می‌باشند و از اهمیت بسزائی برخوردار می‌باشند و قدمت آن‌ها به هزاره دوم پیش از میلاد می‌رسد. اعتبار این محوطه به دوران اشکانی نیز می‌رسد و در دوره ساسانیان نیز از اعتبار و اهمیت بسزائی برخوردار می‌شود و از قرون اسلامی تا دوران ایلخانی نیز اعتبار و اهمیت تاریخی خود را حفظ نموده است. علاوه بر تپه‌های یاد شده در ارتفاعات شرقی لیلان مکان‌های استقراری نظامی نیز بچشم می‌خورد.

گزارش کار اولیه قلعه بختک لیلان در سال ۱۳۸۶

قلعه بختک واقع در ورودی شهر لیلان می‌باشد. این قلعه در سال ۱۳۷۹ با شماره ۲۷۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این قلعه در سال‌های قبل توسط بسیاری از باستان شناسان ایرانی و خارجی مورد بررسی و بازدید قرار گرفته‌است و در مورد قدمت و پیشینه تاریخی آن، مطالبی را ارائه نموده‌اند. آثار بررسی سطحی قلعه حاکی از قدمت پیش از تاریخ تا دوره اسلامی بوده و عمدتاً آثار دوره ساسانی و اشکانی در آن به چشم می‌خورد. در سال ۱۳۸۶ در اولین اقدام عملی، نقشه محدوده قلعه و نیز عکس ماهواره ای محوطه تهیه شد. یکی از مهم‌ترین کارهایی که طی سال جاری در محدوده قلعه بختک انجام شد، شناسایی و بررسی باستان‌شناسی تپه‌های اقماری و محدوده قلعه بختک بوده، با توجه به نوشته‌هایی که در گزارشات باستان‌شناسی در مورد قلعه بختک آمده است، تعداد تپه‌هایی را که در ارتباط هٔ هٔ ؟عه و در حوزه فرهنگی آن آمده است، هیئت بررسی در سال جاری تعداد ۴۶ تپه از حوزه فرهنگی قلعه را شناسایی کرده و پرونده‌های ثبتی آن‌ها تهیه شده و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. همچنین حریم و محدوده قلعه در سال جاری به صورت شبکه بندی شده نمونه برداری سفالی شده تا در مورد قدمت و مسائل پژوهشی آن کمکی به باستان شناسان نموده باشد.

اقدامات صورت گرفته در سال طی سال ۱۳۸۶ در حوزه قلعه بختک، به شرح زیر آورده می‌شود:

• ۱– نقشه‌برداری
• ۲– تهیه عکس هوایی
• ۳– ایجاد پایگاه پژوهشی
• ۴– تهیه پرونده‌های ثبتی از تپه‌های اقماری
• ۵– بررسی و شناسایی باستان‌شناسی محدوده قلعه
• ۶– نصب تابلوهای راهنما برای تمامی تپه‌های شناسایی شده در محدوده قلعه بختک (۵)

مردم

اکثر مردم شهر لیلان به ((پیمانکاری)) و کشاورزی و باغداری مشغولند. زبان مردم این شهر، همانند سایر نقاط منطقهٔ آذربایجان، ترکی آذربایجانی است. طبق آمار سال ۱۳۸۵ خورشیدی از مجموع ۶٬۰۷۹ نفر جمعیت این شهر، ۲٬۹۶۲ نفر زن و ۳٬۱۱۷ نفر مردهستند که در مجموع، ۱٬۴۶۸ خانوار را تشکیل می‌دهند. هم‌چنین طبق همین آمار، ۸۷ درصد از مردم آن باسواد و ۱۳ درصد بی سواد هستند. آمار مردان و زنان شهر، نشان‌دهندهٔ این است که به‌علت این‌که شغل اکثر مردان پیمانکاری است، در سایر نقاط کشور ساکن می‌باشند.

منابع

• ۴-خبرگزاری جمهوری اسلامی تاریخ: ۱۴ آذر ۱۳۸۷ شاخه: میراث‌فرهنگی -مطلب از:محسن فریور
• ۵-سایت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی https://web.archive.org/web/20110607201104/http://www.eachto.ir/farsi/content/view/149/386/

جستارهای وابسته

• جمعیت شهرهای استان آذربایجان شرقی