آذَرْشَهْرْ (توفارقان یا دِهْخوارْقانْ) یکی از شهرهای غربی استان آذربایجان شرقی و مرکز شهرستان آذرشهر است. کوهستان سهند در سمت شرقی آذرشهر قرار گرفته و از همین روی، این شهر از آب و هوای مناسبی برخوردار گشته‌است. همچنین دریاچهٔ ارومیه در غرب آذرشهر واقع شده و دارای زمین‌های مسطح درمناطق شمالغربی حوالی دریاچه ارومیه و مناطق کوهستانی در شرق و جنوب شرقی میاشد و آب و هوای این منطقه نیز در تابستان‌ها گرم می‌شود. آبیاری مزارع و باغات موجود در پیرامون آذرشهر توسط رودخانهٔ سئل چایی و نیز کانال‌های زیرزمینی، چشمه‌های طبیعی و چاه‌های عمیق صورت می‌گیرد.

نام قدیم آذرشهر اول دهخوارقان بوده سپس «توفارقان» بوده که در دورهٔ پهلوی به آذرشهر تغییر پیدا کرده‌است. این شهر در ۴۵ درجه و ۸۵ دقیقهٔ طول شرقی، ۳۷ درجه و ۴۶ دقیقهٔ عرض شمالی و در ارتفاع ۱۴۶۸ متری از سطح دریا قرار گرفته‌است. آذرشهر در ۵۴ کیلومتری جنوب غرب تبریز و در محور تبریز-بناب واقع شده‌است.

جمعیت آذرشهر برپایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۴۴۸۸۷ نفر بوده‌است و به عنوان یازدهمین شهر استان آذربایجان شرقی شناخته می‌شود. همچنین تعداد خانوارهای ساکن این شهر ۱۴۳۴۳ خانوار بوده‌است. آذرشهر یکی از شهرهای تاریخی آذربایجان است که منابع قدیمی نام آن را به صورت ده نخوارگان و ده نخیرجان نوشته‌اند و در کتاب‌های جغرافی قدیم عرب این نام به شکل «داخَرَّقان و دخارقان درآمده‌است. یاقوت حموی از این شهر باعنوان «دِه‌نَخیرجان» یاد کرده‌است؛ درحالی که حمدالله مستوفی از عنوان «دهخوارقان» استفاده نموده‌است. اکثر مورخان از آذرشهر به عنوان شهری کوچک با هشت روستای تابعه یاد می‌کنند و از وفور باغ‌های انگور، و میوهجات مختلف آن سخن به میان آورده‌اند. همچنین لپه آذرشهر و گردوی آذرشهر شهرت جهانی دارد. در روستای فیروز سالار آذرشهر باغهای پسته وجود دارد.

آذرشهر آثار تاریخی متعددی را در خود جای داده‌است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تپه باستانی پیرقطران، گورستان پیرحیران (درحال تخریب وتبدیل به مؤسسه آموزشی می‌باشد)، مسجد رومیان، مسجد جامع آذرشهر، غار باستانی و گورستان قدمگاه (بادامیار) و تورامین ممقان، مسجد تورامین ممقان، آرامگاه اولیا در روستای قاضی‌جهان و آرامگاه پیرجابر ممقان اشاره کرد.

بافت قدیمی آذرشهر:

با توجه به گفته‌های افراد کهنسال شهر در زمان‌های خیلی قدیم شهر توفارقان در محل کوه پیر قطران بوده‌است که در اثر زلزله نابود شده‌است و بعد از ان مردم شهر را در سمت دیگر رودخانه بنا نهاده‌اند. ویرانه‌های کوه پیر قطران هنوز بجاست و از آثار باستانی آذرشهر می‌باشد. بافت قدیمی شهر از تعدادی محله قدیمی تشکیل شده بود که این محلات از هم فاصله داشته‌اند و بین محلات باغات وجود داشته‌است که شمالیترین محله پیرلر بوده‌است و جنوبی‌ترین محله کردلر کوچه سی بوده‌است؛ و شرقی‌ترین محله دیزج و غربی‌ترین محله اشاغی کوچه بوده‌است. هر محله دارای کوجه‌های باریک و تودرتو و بن‌بست بوده‌است و در محل ورودی هر محله درب بزرگی بوده‌است که شبها بسته می‌شد و دارای نگهبان بوده‌است. بدین ترتیب هر محله مانند قلعه‌ای بوده‌است که خانه‌های در انتهای بن‌بست دارای قیمتهای بالاتر و ارزش بیشتر بوده‌است. در هر محله و در اکثر کوچه ساختمانهایی به نام کبوتر خانه وجود داشته‌است که محل زندگی کبوتران و پرنده‌ها بوده‌است. در تمام کوچه‌ها سکوهایی بوده‌است که مسافران و افراد سالخورده بر آن نشسته و استراحت میکردندوبار خود را روی آن می‌گذاشتند و بعد از استراحت بار خود را با استفاده از آن کول می‌کردند. تمام محلات از آب قنات و چشمه‌ها استفاده می‌کردند که هم‌اکنون تمامی این قناتهای ارزشمند به لطف عدم درایت مسوولان و عدم درایت فرهنگی مردم و عدم توجه مردم به تاکیدات دین مبین اسلام بر نگهداری و نیالودن آبهای جاری به محل دفع فاضلاب تبدیل شده‌است.

• سیل آذرشهر:

در سال ۱۳۹۶ در ماه ادیبهشت در اوایل هفته، بارانی دراز مدت (حدودا ۹ ساعت) در پل آذرشهر سیلی بزرگ ایجاد شده بود که در درون سیل، درخت، سنگ‌های بزرگ، ماشین و جسد آدم و … وجود داشت. در سیل در آذرشهر بیش از ۲۰ نفر جان باختند. این خبر مهم در اخبار صدا و سیما ایران پخش گردید.

• قوش داشی:

یکی از مشهورترین مکانهای آذرشهر مکان به نام قوش داشی می‌باشد که در ان محل قوچ سنگی بزرگی به رنگ سفید رنگ در آن وجودداشته‌است که متأسفانه تخریب گردیده‌است و فقط افراد سالخورده این محل را می‌شناسند. این قوچ بزرگ در محل اشیه بازار (بازار قدیمی) وجود داشته‌است.

• دربند باشگاه:

این کوچه به نام دربند باشگاه معروف می‌باشد و بسیاری از افراد از علت نامیدن این مکان به این نام اطلاعی ندارند. در زمان سابق باشگاه افسران در این مکان در داخل باغی بزرگ و مجلل وجود داشته‌است. باغات گردوی مجللی در این ناحیه در حد فاصل محله علی‌آباد و کوی کردلر وجود داشته‌است.

• کاروانسرای آلقو:

کاروانسرای فراموش شده‌ای در همسایگی مسجد بازار (بازار مسجدی) می‌باشد که نام آن را فقط قدیمیهای آذرشهر بخاطر می‌آورند.

• مشروب خانه:

در زمان شاهنشاهی مشروب خانه ای در شهر آذرشهر بوده اما سپس به دستور استاندار آدربایجان شرقی، توسط سربازان، مشروب خانه را ویران و پلمپ کردند. این مکان در نزدیکی میدان ساعت آذرشهر واقع است.

مشاهیر

• عاشیق عباس توفارقانلی
• بهرام دباغ
• میرهادی قره سید رومیانی
• آیت الله سید اسدالله مدنی
• آیت الله حسین غفاری
• حجت الاسلام و المسلمین هادی غفاری

جستارهای وابسته

• جمعیت شهرهای استان آذربایجان شرقی

منابع