استان ایلام یکی از استان‌های کشور ایران است که در باختر این کشور و در ناحیه‌ای کوهستانی و نیمه گرم قرار گرفته‌است. این استان از استان‌های کمابیش جنگلی ایران است. شمال استان دارای اقلیم کوهستانی است اما در جنوب این استان دشت‌های وسیع وجود دارد. مرکز این استان شهر ایلام است. استان ایلام از غرب با کشور عراق، از جنوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایه است.

استان ایلام یک استان استراتژیک که دارای بیشترین ذخایر نفت و گاز کشور به همراه استان خوزستان و طولانی‌ترین مرز بین‌المللی با کشور عراق است.

نام‌گذاری

پیش از دوره رضاشاه به این ناحیه لرستان پشتکوه می‌گفتند (به دلیل سلطه اتابکان لر بر این منطقه). پس از شکست مسلحانه والیان و ایلات لر و قدرت یافتن حکومت مرکزی در شهریور ۱۳۰۷ ه‍.ش در زمان پادشاهی رضاشاه به موجب تصویب‌نامهٔ هیئت وزیران و به منظور یادآوری عظمت و شکوه تمدن عیلام باستان، نام روستای حسین‌آباد، به ایلام تغییر یافت و این روستا به عنوان شهر ایلام انتخاب شد. منطقه تمدن باستانی عیلام در استان‌های فارس و خوزستان امروزی تمرکز داشت اما ظاهراً تصمیم دوران رضاشاه برای نام‌گذاری استان ایلام به این موضوع برمی‌گردد که منطقه پشتکوه نیز در دوره‌هایی بخشی از ناحیه عیلام باستان بوده‌است. ایلام دومین استان ایران به لحاظ امنیت است.

ایلام شکلی نادرست از واژه سامی عیلام به معنای جای بلند و منطقهٔ کوهستانی است. که پرهیز از حرف «ع» عربی در این تغییر املا تأثیر داشته‌است.

تقسیمات کشوری

استان ایلام دارای ده شهرستان به این شرح است: آبدانان، ایلام، ایوان، بدره، دره شهر، دهلران، چرداول، ملکشاهی و مهران و سیروان از سال ۱۳۱۶ ه‍.ش در تقسیمات کشوری، ایلام بخشی از استان پنجم یعنی کرمانشاهان گردید. در سال ۱۳۴۳ ه‍.ش محدوده کنونی استان ایلام به عنوان فرمانداری کل شامل شهرستان‌های ایلام، دره‌شهر، دهلران و مهران بخشی از استان کرمانشاه به تصویب هیئت وزیران رسید. طی این مصوبه، بخش‌هایی از لرستان و خوزستان به ایلام ملحق شدند. این ملحقات شامل دره‌شهر، آبدانان و دهلران از لرستان و موسیان از خوزستان می‌شد. در فروردین ۱۳۵۳ ه‍.ش پس از تصویب هیئت وزیران فرمانداری کل ایلام و پشتکوه شامل فرمانداری‌های ایلام، دره شهر، مهران و دهلران به استان ایلام تبدیل شد. در سال‌های بعد به ترتیب فرمانداری‌های شیروان و چرداول، آبدانان، ایوان، ملکشاهی و سیروان در پیکره سرزمینی استان ایلام ایجاد شدند. نقاط شهری استان ایلام عبارت‌اند از: آبدانان، آسمان‌آباد، ارکواز، ایلام، ایوان، بدره، پهله، توحید، چوار، دره‌شهر، دهلران، زرنه، سرابله، صالح آباد، لومار، مورموری، موسیان، مهران و میمه. مهر و ماژین و شباب بلاوه تره در مهر ماه سال ۱۳۹۱ ه‍.ش شیروان و چرداول، در، تقسیمات کشوری در ایران به دو شهرستان، شیروان و چرداول، به مرکزیت سرابله، و سیروان به مرکزیت لومار، تقسیم شد و همچنین در تیر ماه سال ۱۳۹۲ با مصوبه هیئت دولت شیروان چرداول رسماً، به نام چرداول تغییر نام یافت وبخش بدره از شهرستان دره شهر جدا گردید و به شهرستان بدره ارتقاء یافت.

جغرافیا

استان ایلام با وسعت ۲۰٬۱۵۰ کیلومتر مربع و ۱٫۲ درصد مساحت، بیست و دومین استان ایران از نظر وسعت محسوب می‌شود این استان یکی از استان‌های نیمه مرطوب کوهستانی ایران می‌باشد که وسعت و عظمت ارتفاعات آن هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند و هر کدام از این کوه‌ها، جاذبه‌ها و زیبایی‌های خاص طبیعی خود را به همراه دارد و منطقهٔ ایلام به غیر از نواحی جنوب غربی آن، مشتمل بر کوهستان‌های بسیار رفیع و در هم تنیده‌ای است که از چین خوردگی‌های متعدد و موازی تشکیل شده‌است. وسعت این کوهستان‌ها در شرق و شمال شرق ایلام چنان بزرگ است که مجالی به ایجاد دشت‌های میان کوهی نداده‌است. این رشته کوه‌ها عموماً از شمال غربی به سوی جنوب شرقی امتداد یافته‌اند.

ناهمواری‌ها

ناهمواری‌های استان در قسمت‌های شمال و شمال شرقی با دامنه‌های پرشیب و مرتفع و دشت‌های میانکوهی کم‌وسعت دیده می‌شود و در قسمت‌های جنوب و جنوب غرب به صورت دشت‌های باز رو پهناور است. بیش از هفتاد درصد استان کوهستانی است. چین‌خوردگی‌های استان، موازی، منظم و جنس آن‌ها رسوبی و بیشتر از نوع آهک و گچ است. در شمال و شمال شرق استان می‌توان کوه‌ای مانشت، سیوان، قلارنگ و کوه قلاجه، لنه و چرمین را نام برد.

کوه‌ها

کبیرکوه یکی از ارتفاعات مهم پشتکوه با سیطره‌ای عظیم از سمت جنوب به جلگه خوزستان ختم می‌شود. بلندترین قلهٔ آن، «کان صیفی در منطقهٔ ورزرین» نام دارد که ۳٬۰۶۲ متر ارتفاع دارد قسمتی از دامنه‌های کوه مذکور دارای جنگل‌هایی است که غالب درختان آن را بلوط تشکیل می‌دهد. دامنه‌های شرقی کبیرکوه با شیب تند، و در دره‌های ژرف و پرآب به رود سیمره منتهی می‌شود و دامنه‌های غربی آن که مشرف به نواحی مرزی ایران و عراق را تشکیل می‌دهند؛ دارای منابع نفتی و ذخایر زیرزمینی فراوان می‌باشد. رشته کوه کبیر کوه در محل به نام «کور» یا «کور» معروف است. این رشته کوه یکی از بزرگترین و منظم‌ترین کوه‌های زاگرس غربی است. طول این رشته کوه در حدود ۱۶۰ کیلومتر و عرضی بین ۶ الی ۷ کیلومتر است. این کوهستان مانند دیواری عظیم در سراسر منطقهٔ پشتکوه در جهت شمال غرب- جنوب شرق امتداد یافته‌است.

از دیگر ارتفاعات استان «دینارکوه» بین آبدانان و دهلران واقع شده و به موازات کبیرکوه امتداد یافته‌است و بلندترین نقطهٔ آن ۲٬۶۰۰ کیلومتر از سطح دریا ارتفاع دارد. کوه‌های دیگر استان ایلام در شمال و مشرق استان عبارتند از:

رنو و شره زول بین ایوان و چوار، کوه بانکول بین ایوان و چرداول، قلهٔ مانشت بین ایلام، کارزان و ایوان، کوه‌های بایه، نسار بلالر (بالارِ)، تالوار (تل وال)، سرخ‌گیری (سیورگیری)، ساج گوربی (ساج اَو گِل بیو) در شهرستان ایوان، سیوان کوه بین شیروان و بدره، کوه لِنه و چرمین بین چرداول و شیروان و رشته کوه‌های زردلان و هلیلان و رشته کوه مرتفع قلاجه بین استان ایلام و کرمانشاه واقع شده‌است.

کوه‌های مغرب و جنوب غربی استان ایلام عبارتند از:

کوه‌های کوِلگ، سیاه کوه، نخجیر کوه، کوه سرخ، انجیر کوه، تونه کوه، کوه‌های بولی، میمک، اناران بی وره، پشمین در ملکشاهی، خوشادل در ملکشاهی، بلوطستان (بَلستان)، کوه دنه و کاسه ماس.

بین مرز ایران و عراق در استان ایلام سلسله کوه‌های کم ارتفاع حمرین (همرین) واقع شده‌است که از بهرام آباد در مهران آغاز می‌شود و تا جلگه خوزستان ادامه دارد.

کوه قلاقیران واقع در مسیر ایلام به چوار در منطقهٔ جنگلی ششدار قرار دارد که یکی از قلل زیبا و دیدنی می‌باشد و چشم‌انداز آن خیره‌کننده است و شاعران محلی در اشعار خود از آن به عنوان کوهی نمادین یاد می‌کنند.

دشت‌های استان ایلام

استان ایلام علاوه بر کوهستان‌های مذکور که محل چرای عشایر منطقهٔ استان ایلام و بعضی از استان‌های همجوار می‌باشد دارای دشت‌های وسیع و حاصلخیزی چون دشت عباس، دشت موسیان، دشت دهلران، دشت مهران (گرمسیر)، دشت هلیلان و دشت ایوان است که به شکل لوزی واقع شده و دارای خاک حاصلخیزی می‌باشد. دشت‌های چالاب، محسن آباد، امیرآباد، گُلان، صالح آباد، آسمان آباد و دره شهر از دیگر دشت‌های مهم این استان می‌باشند که علاوه بر رونق کشاورزی دارای تپه‌های باستانی بوده و آثار تاریخی زیاد و گورهای قدیمی در این منطقه فراوان یافت می‌شود که بیان گر وجود کانون‌ها و اجتماع جوامع بشری در این استان بوده‌است.

رودخانه‌های ایلام

به علت کوهستانی بودن استان ایلام و ریزش‌های مناسب برف و باران، رودخانه‌های کوچک و بزرگی در این ناحیه جریان دارند که منبعی برای آبیاری زمین‌های زراعی و سدسازی و اب آشامیدنی استان می‌باشند. بیشتر آن‌ها از کبیرکوه سرچشمه می‌گیرند که دو دسته‌اند:

۱- رودخانه‌هایی که از رشته کوه کبیرکوه و دیگر ارتفاعات این استان سرچشمه می‌گیرند و به سوی خاک عراق در غرب استان در جریان هستند که علاوه بر آبیاری زمین‌های کشاورزان منطقه، وارد مرز عراق شده و اراضی مندلی (Mandali) و بدره و زرباطیه و عماره در عراق را آبیاری می‌سازند. مسدود کردن آب این رودخانه‌ها در دوران قاجاریه و پهلوی و جلوگیری از جاری شدن آن‌ها به خاک عثمانی و عراق امروزی، باعث تنش‌ها و زد و خوردهایی بین بومیان محلی با عثمانیان و عراقی‌ها شده بود که در نهایت موجب دخالت دولت‌های طرفین در ماجرا گردیده‌است.

مهم‌ترین رودهایی که از ارتفاعات ایلام سرچشمه می‌گیرند و به سوی خاک عراق جریان دارند عبارتند از رودخانه «گنگیر» (Gangir) که از محلی به نام سراب ایوان و از کوه‌های شره زول و مانشت سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن شعبات فرعی، دشت ایوان را آبیاری می‌سازد و با پیچ و خم‌های زیاد و زیبایی خاصی به طرف سومار جریان می‌یابد و آن گاه وارد خاک عراق شده و به شهر مندلی عراق وارد می‌شود. فریا استارک در کتاب خود از ماهی‌های درشت اندام این رودخانه یاد کرده‌است.

یکی دیگر از رودخانه‌های این حوزه رود «کنجان چم» است که از ارتفاعات کبیرکوه سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از امیرآباد و مهران، وارد خاک عراق می‌شود. رودخانه» چنگوله» از ارتفاعات کبیرکوه سرچشمه می‌گیرد و پس از آبیاری اراضی مسیر خود، وارد خاک عراق شده و منطقهٔ «باع شاهی» عراق را در بر می‌گیرد. رودهای دیگر چون «دویریچ» و رودخانهٔ «میمه» و «چیغاب» و «گدارخوش» پس از مشروب ساختن اراضی کشاورزی در مسیر خود، وارد خاک عراق می‌شوند.

۲- رودخانه‌های حوزه آبریز رودخانه کرخه که از ارتفاعات شرق و شمال شرق کبیرکوه سرچشمه گرفته و به سوی شمال و مشرق کبیرکوه در جریان هستند، و این رودخانه‌ها اکثراً پس از طی مسافت کوتاهی وارد رودخانهٔ پرآب «سیمره» [صیمره] در شرق کبیرکوه و شرق استان ایلام می‌شوند.

رودخانه‌هایی که از کبیرکوه و سایر کوه‌های شرق و شمال شرقی ایلام سرچشمه می‌گیرند و شعبات اصلی رودخانه سیمره در ایلام را تشکیل می‌دهند عبارتند از: رودهای «چزمان»، «چناره»، «شیروان و چرداول» آب «شیخ مکان»، «رود سیکان»، «آب زنگوان».

مهم‌ترین و پر اّب‌ترین رودخانهٔ ایلام، سیمره می‌باشد که اسم قدیم آن «اوکنو» یا «اوقنو» و نزد یونانیان «کواسپس» یا خئوپس بوده که سرچشمهٔ این رودخانه دامنه‌های غربی کوه الوند در استان همدان و منطقهٔ نهاوند است که با نام «گاماسپ» و پس از عبور از کنگاور، صحنه و بیستون به کرمانشاه می‌رسد و در آن جا با دریافت شعبه «قره سو» در شمال شرقی ایلام وارد استان می‌شود و پس از عبور از شرق ایلام با نام «سیمره» با جهتی شمال شرقی، به جنوب غربی مرز استان ایلام و استان لرستان را تشکیل می‌دهد و در منطقهٔ «پل دختر» با دریافت شعبه مهم «کشکان» وارد استان خوزستان می‌شود و از آن پس به «کرخه»» معروف می‌باشد. به‌طور کلی ۱۳ رودخانه با ظرفیت ۱/۸ میلیارد متر مکعب آب در سال در حوزهٔ جغرافیایی استان ایلام وجود دارد.

آبشارها

دراستان ایلام تعداد محدودی آبشار وجود دارد که هر کدام فضای طبیعی دلنشینی را ایجاد کرده‌اند؛ که با وجود محدودیت و سختی دسترسی به آن‌ها جاذب جمعیت هستند. ازجمله این آبشارها می‌توان به آبشار هفت آسیاب و ماربره در دره شهر اشاره نمود.

پوشش گیاهی ایلام

ایام به واسطه قرار گرفتن در دامنه‌های غربی رشته کوه زاگرس از لحاظ پوشش گیاهی، تحت تأثیر آب و هوای منطقه و میزان ریزش‌های جوی قرار دارد و بدین سبب در مناطق کوهستانی و ارتفاعات شمال، شمال غربی، شمال شرقی و نواحی کبیر کوه دارای پوشش گیاهی مناسبی می‌باشد. این جنگل‌ها عمدتاً جزو جنگل‌های مناطق خشک و نیمه خشک رشته کوه زاگرس است. وسعت جنگل‌های ایلام حدود ۵۰۰ هزار هکتار برآورد می‌شود. این جنگل‌ها از گونه‌های مختلف شامل: درختان بلوط - که بیشترین پوشش گیاهی را در استان تشکیل می‌دهد -، بنه یا پسته کوهی، انجیر کوهی، گیلاس وحشی [بِلالیوک]، زالزالک و … تشکیل شده‌است. جنگل‌ها و مراتع استان به دلیل جلوگیری از فرسایش، جذب رطوبت، تأمین نیازهای سوختی، ایجاد تعادل در طبیعت، ایجاد مکانی مناسب برای تعادل وحوش و نیز استفاده‌های دارویی، صنعتی و خوراکی و مسائل زیست‌محیطی استعداد فراوانی دارند.

پیشینه

پیش از اسلام

این سرزمین، بنا به اسناد تاریخی فراوان، بخشی از کشور عیلام باستان بوده که در ۶۴۰ سال پیش از میلاد به دست آشور بانی پال تصرف شد. در کتیبه‌های بابلی، عیلام را «آلامتو" یا "آلام"خوانده‌اند؛ که به قولی به معنای کوهستان یا "کشور طلوع خورشید» است. بر طبق جدیدترین نظریه از دکتر والتر هینتس، استان ایلام کنونی یکی از مهم‌ترین بخش‌های امپراتوری ایلام بوده‌است. این منطقه به لحاظ موقعیت جغرافیایی و کوهستانی بودن بر سرزمین بین‌النهرین مسلط بوده‌است و فاتحان و مهاجمان سومری، اکدی و بابلی گاه از طریق مسیرهای پر پیچ و خم آن، وارد سرزمین ایلام باستان می‌شدند و از منطقه استان ایلام کنونی که در آن زمان به عنوان یکی از ایالت‌های ایلام به نام (ورهشی) یا (مرهشه) خوانده می‌شده‌است، با پیمودن دره‌ها و کوهستان‌های آن به سوی شمال جلگه‌های خوزستان و شوش پیشروی می‌کردند و شهرها و مناطق پرجمعیت ایلام را مورد هجوم و قتل و غارت قرار داده‌اند. ورهشی به احتمال قوی منطقهٔ کوهستانی پشتکوه - ایلام امروزی - و سرزمین اطراف کرخهٔ علیا - سیمره امروزی - در قسمت شمال غرب سوزیانا بوده‌است. بیشتر مورخان نیز بر این باورند که ورهشی یک ایالت و حکومت کاملاً مستقل از ایلام باستان بوده‌است که گاهی متحد حکومت‌های بین‌النهرین و گاهیه متحد ایلام می‌شده‌است و زمانی که حکام ایلامی قوی بوده‌اند، ورهشی را ضمیمه خاک خود می‌کرده‌اند. مدتی پس از سقوط عیلام، حوزه فرمانروایی آنان به دو منطقه تحت نفوذ پارس‌ها و مادها در غرب تقسیم شد. در دوره هخامنشی جزئی از امپراطوری هخامنشی بوده‌است.

از آن جا که ایلام، بین خوزستان، بین‌النهرین، لرستان و کرمانشاه واقع شده‌است، لذا در دورهٔ اشکانیان، جزو ماد بزرگ بوده که ارشک آن را تصرف نمود. بنابه اعتقاد بعضی از محققان، خرابه‌های شهر باستانی «سیروان» واقع در شهرستان سیروان در شمال استان ایلام، از آثار و شهرهای دوره اشکانی است.

در دورهٔ ساسانیان، استان ایلام جزء سرزمین «پهله» یا «پهلو»، یعنی استان بزرگی بود که بعدها اعراب آن را جبال نامیدند. پهله سرزمینی بود که شامل اصفهان، ری، همدان، کرمانشاهان، دینور، ماسبذان یا ماسبتان [شمال و شمال غرب استان ایلام امروزی شامل ایلام، مهران، ملکشاهی، ایوان، سیروان و چرداول]، مهرجانقذق [مهرگان کده در قسمت‌های جنوب شرقی و شرق استان ایلام شامل دره شهر و صیمره و نواحی اطراف آن]، نهاوند، کوفه، قم، قزوین، کومش، و آذربایجان بوده‌است. در این تقسیم‌بندی غرب لرستان شامل دو بخش مهم، ماسبذان و مهرجانقذق بود. شمال آن الشتر بود که جزو ماه کوفه محسوب می‌شد. بخش میانی آن، نیز جزو شاپور خواست [شاپور خوره= خرم‌آباد] یعنی شهری که به قرمان شاپور اول ساسانی بنا شده بود. دو شهر مهم این منطقه «سیمره» و «سیروان» بودند.

بعد از تسخیر ایران به وسیله اعراب مسلمان، احتمال دارد که این ناحیه جزئی از ایالت کوفه بوده باشد. از اوایل قرن چهارم تا اوایل قرن ششم خاندان حسنویه کرد بر لرستان و ایلام حکومت می‌کردند و از سال۵۷۰ تا ۱۰۰۶ اتابکان لر بر لرستان و پشتکوه حکومت کرده‌اند. تا آن که با کشته شدن شاهوردی خان واپسین حکمران اتابکان لر به دست شاه عباس یکم در آن سال حکومت بر این ناحیه و از سوی شاه عباس به حسین خان، نخستین والی از والیان پشتکوه داده شد. غلامرضا خان ابوقاره، آخرین والی این دودمان نیز در سال ۱۳۰۷ و از سوی رضا شاه به صورت تقریباً مسالمت آمیزی از حکومت برکنار شد. از سال ۱۳۰۹ شمسی در تقسیمات کشوری، ایلام بخشی از استان پنجم یعنی کرمانشاه گردید.

ایلام در دوران جنگ ایران و عراق آسیب فراوانی دید؛ به‌طوری‌که ۳۴٬۷۷۲ واحد مسکونی در سطح استان به کلی ویران شد.

پس از اسلام

نواحی را که ما امروز همدان و کرمانشاه و دینور و نهاوند و ایلام گوییم در قدیم ماه می‌نامیدند و در ویس و رامین این لفظ استعمال شده‌است. این باقی ماندهٔ «ماد» و «مای» قدیم است که مرکز مملکت مادی باشد. عرب بعد از فتح این قسمت از ایران این لفظ را به کار بردند منتهی دو ماه قائل شدند و برای ماه نیز معنای دیگری که بعد در کتب جغرافیا معمول گردید تصور کردند و گفتند ماه الکوفه و ماه البصره و مجموع را «ماهات» نام نهادند. از ماه کوفه مرادشان دینور و کرمانشاهان تا حلوان بود و از ماه بصره مرادشان نهاوند و صیمره بود. (از سبک‌شناسی ج ۱ ص ۲۶). مسکن قوم ماد را نیز «ماد» می‌نامیدند و همین کلمه است که در پهلوی و پارسی (و نیز در تعریب) «ماه» شده. ابوریحان بیرونی در کتاب الجماهر (ص ۲۰۵) نوشته: ماه عبارت است از زمین جبل و «ماهین» عبارت است از ماه بصره که دینور باشد و ماه کوفه که نهاوند باشد و اغلب به آن دو «ماه سبذان» را افزایند و جمله را «ماهات» نامند و بسا نهاوند را به «ماه دینار» یاد کنند. (از حاشیهٔ برهان چ معین). کلمهٔ ماه صورت تغییر یافتهٔ «ماد» اسم قوم و مملکت غربی ایران بوده‌است. در کتاب پهلوی کارنامک اردشیر بابکان این کلمه به همان ترکیب قدیم خود «مادیک» = «ماد» آمده اما معمولاً در پهلوی ماه می‌گفته‌اند. در کتب مورخان و جغرافی دانان ایرانی و عرب غالباً به اسم ماه برمی‌خوریم ولی از دایرهٔ وسعت آن کاسته و به برخی از نواحی غربی ایران اطلاق می‌شده‌است.
بعد از تمدن کردوئنه یا کردوئنا که در اطراف دریاچه وان بود، اولین مکانی که کرد خطاب شد جاییست که تقریباً مطابق با استان ایلام کنونی تا حدود خانقین کنونی در عراق بود. بعد از پنج قرن از حکومت اعراب بر ایران، آل برزیکانی حسنویه کرد بر ایلام حکومت کردند. و حدود سه قرن حکومت محلی منطقه در دست اتابکان بود. پس از سقوط اتابکان حکومت محلی منطقه به دست والیان افتاد، که بر تمام منطقه پشتکوه، از جمله ایلام، حکومت می‌کردند. در ابتدا مقر حکومت والیان در قلعهٔ «فلک الافلاک» خرم‌آباد امروزی بود، اما در دوره قاجاریه به جهت تضعیف قدرت والیان و با توجه به اختلاف‌هایی که در امور مرزی، ایران و عثمانی به وجود آمده بود، حکومت ایلام از لرستان جدا و مقر والی، از قلعهٔ «فلک الافلاک» خرم‌آباد به «پشتکوه» که به ایلام اطلاق می‌شد، انتقال یافت و چون ایلام (پشتکوه) به خط مرزی ایران و عثمانی نزدیک تر بود، از تجاوز دولت عثمانی و تحریکات آنان جلوگیری به عمل می‌آوردند.

پشتکوه را به دو قسمت تقسیم کرده‌اند که عبارت بوده از پشتکوه لرستان که از اسلام‌آباد تا دهلران را در بر می‌گرفت، پشتکوه خوزستان که از دهلران تا شوش را در بر می‌گرفت و بخشی از خاک خوزستان بود. در این منطقه دهات و خانه بسیاری نبود و بیشتر اهالی چادرنشین بودند. کردها که بیشتر طوایف آن را تشکیل می‌دادند در شمال و لرها در جنوب زندگی می‌کردند. در دورهٔ قاجاریه، به واسطه اهمیت لرستان این ولایت به دو منطقهٔ پشتکوه (استان ایلام امروزی) و پیشکوه (لرستان کنونی) با مرکزیت خرم‌آباد تقسیم گردید و چون ایلام در دامنه‌های غربی رشته کوه زاگرس و پشت لرستان امروزی (خرم‌آباد) قرار گرفته‌است و قسمتی از خاک ایلام در کوه‌های کبیر کوه واقع شده‌است، لذا آن را پشتکوه نامیدند و پشتکوه همان ماسبذان (و مهر جانقذق) است. از این زمان حکومت از لرستان جدا اداره می‌شد و والیان ایلام مستقیماً از حکومت مرکزی ایران اطاعت می‌کردند. پس از انتقال مرکز حکومت والی به ایلام، به واسطهٔ پراکندگی مردم در دو ناحیهٔ «ده بالا» و «ده پایین» با همین عنوان از آن نام می‌بردند. پس از مرگ «حسن خان» والی، و به قدرت رسیدن «حسین قلی خان» مدت‌ها، شهر ایلام امروزی به این علت که مقر تابستانی والی بود به «حسین‌آباد» پشتکوه معروف شد و از آن، به نام «حسین‌آباد» یاد شده‌است و تا مدت‌ها ایلام یکی از شهرستان‌های استان پنجم کشور (کرمانشاهان) بود. ا

درگیری ایلات کرد پشتکوه با حکومت پهلوی و والیان

با روی کار آمدن رضا شاه بر سر قدرت، یکی از کدخدایان ایل ملکشاهی به نام شاه محمد یاری کدخدای طایفه نقی در قیام سال ۱۳۰۸ هجری شمسی ایل‌های کرد در پشتکوه استان ایلام را رهبری نمود. در این قیام که هسته مرکزی آن ایل ملکشاهی بود. مردمی از ایل میشخاص، ایل ملخطاوی، ایل علی شروان بدره، ایل خزل، ایل شوهان، ایل دهبالایی، ایل ارکوازی، طایفه عالی بیگی، ابل کرد دهلران و … شرکت داشتند که تعداد کلی شرکت کنندگان در قیام را تا چهار هزار نفر تخمین زده‌اند. شاه محمد که نیروهایش اسلحه کافی در اختیار نداشتند، تعداد زیادی سلاح و مهمات از طریق خانقین و کردستان عراق جمع‌آوری کرد تا در نبرد علیه دولت و نظامیان استفاده نمایند. این عمل او نشان می‌دهد که شاه محمد و اسلافش با کردهای بارزانی که آن زمان تحت فرماندهی احمد بارزانی بودند رابطه گرم و صمیمانه‌ای داشته‌است. قیام با حرکت شرکت کنندگان از مرکز ایل ملکشاهی شهر ارکواز و تصرف حسین‌آباد پشتکوه که بعدها به شهر ایلام تغییر نام یافت و پیشروی بیش از ۱۰۰کیلومتر تا تنگه رنو ایلام (تنگه‌ای در مسیر شهر ایلام به شهر کرمانشاه) ادامه داشت. هدف از پیشروی قیام کنندگان تسلط به شهرهای گیلان غرب، سومار، قصرشیرین و کرمانشاه و همراه نمودن مردم این شهرها با خود وگسترش قیام در سراسر غرب ایران بود. این قیام با خیانت رؤسای بعضی ایلات و تجهیزات بی شمار ارتش رضا شاه که سرتیپ رزم آرا فرماندهی آن را به عهده داشت، پس از چندین روز درگیری خونین و کشته‌شدن تعدای از قیام کنندگان و کشته شدن تعدادی از نیروهای نظامی به سرانجام نرسید و شاه محمد یاری نیز با عفو روبرو شد.

تاریخ ایلام در زمان کردهای برزیکانی و حاکمیت لرهای فیلی و بعد از آن

بعد از تمدن کردوئنه یا کردوئنا که در اطراف دریاچه وان بود، اولین مکانی که کرد خطاب شد جاییست که تقریباً مطابق با استان ایلام کنونی تا حدود خانقین کنونی در عراق بود. بعد از پنج قرن از حکومت اعراب بر ایران، آل برزیکانی حسنویه کرد بر ایلام حکومت کردند. و حدود سه قرن حکومت محلی منطقه در دست اتابکان بود. گستره نام لرستان پیش از حکومت صفویان، سکونتگاه لرهای بختیاری، لرهای کهگیلویه و لرهای بویراحمدی را هم شامل می‌شد. اما پس از حکومت صفویان سکونتگاه لرهای بختیاری را منطقه بختیاری نام‌گذاری کردند و جغرافیای نام لرستان به حدود استان لرستان و ایلام کنونی محدود شد. این منطقه نیز در حکومت قاجاریان به دو بخش پشتکوه و پیشکوه تقسیم شد. اما با این حال مردم پشتکوه ویژگی‌های فرهنگی و قومی خود را همچنان حفظ کردند، بگونه‌ای که محمود میرزا قاجار در اوایل دوره قاجار در مورد تفاوت‌های مردم پشتکوه و پیشکوه لرستان می‌گوید: «خلق پشتکوه (ایلام) را چندان ربطی با اهل پیشکوه (لرستان) نیست.» ایلام حدود دو قرن یکی از شهرهای مهم و تأثیرگذار در حکومت کردهای برزیکانی بود. ایلام در طول تاریخ همواره به عنوان یکی از مراکز مهم کرد زبان‌ها در ایران مطرح بوده‌است و حاکمیت لرهای فیلی برای دورانی بر آن دیار نتوانست بر کاهش تفاوت‌های فرهنگی و زبانی بین مردم آنجا و حاکمان لر آن موقع تأثیرگذار باشد و برخی نویسندگان هم با عنوان منطقه مهم کردنشین لرستان و ایران از آن یاد کرده‌اند که از نظر زبان و فرهنگ با حاکم‌های لر تفاوت‌های زیادی داشتند از اوایل قرن چهارم تا اوایل قرن ششم ایلام به عنوان یک شهر مهم برای مدتی هم به عنوان پایتخت فصلی خاندان حسنویه کرد درآمد. ایلام برای مدت زیادی هم به عنوان یکی از مناطق ایالت کرمانشاهان درآمد. حکومت کرد تبار هزاراسپیان به دو قسمت لر بزرگ و لر کوچک تقسیم شد. در نمودار زیر تقسیمات لرستان از ۳۰۰ هجری قمری تاکنون آورده شده‌است که این تقسیم‌بندی از زمان حکومت کردتبار هزاراسپیان است که به دو دسته لر بزرگ و کوچک تقسیم شده‌است.

نماد استان ایلام

کوه قلاقیران (قلا در زبان کردی به معنای قلعه می‌باشد) یکی از کوه‌های زیبای ایلام و نماد این استان و همچنین شبکه استانی است.

مردم

گروه‌های قومی

طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در استان ایلام به قرار زیر بود: ۸۶ درصد کرد (۸۸٫۳٪ مرد، ۸۴٫۲٪ زن)، ۱۰٬۷ درصد لر (۱۰٪ مرد، ۱۲٫۳٪ زن)، ۱٬۷ درصد سایر و ۱٫۷ درصد بدون جواب بودند. همچنین بر اساس پژوهش‌های دکتر محمد علی اکبری رئیس دانشگاه ایلام و اریک انونبی درصد گویشوان کردی در ایلام ۷۹٬۶ درصد و گویشوران لک ۶٬۱ درصد و گویشوران لر ۱۰٬۷ درصد و سایر ۱٬۸ درصد تعیین شده‌است. در ایلام عشایر کرد، لر و لک چنان با هم درآمیخته‌اند که شناسایی آنان به این صورت آسان نیست.

مردم استان ایلام در ایام مذهبی از جمله محرم همیشه با برگزاری مراسم، ارادت خود را به اهل بیت نشان داده‌اند.

محمد امین زکی بیگ در کتاب زبدهٔ تاریخ کرد و کردستان می‌نویسد:

گویش کردی ایلامی، بدون شبهه از فارسی بیشتر به کرمانجی شرقی نزدیکتر است و خود آنان بر این موضوع واقفند و در کرد بودن خود هیچ شک و شبهه‌ای ندارند.

«در سال ۱۹۱۶، بر حسب وظیفه‌ای رسمی به لرستان سفر نمودم و در نزد والی (پشتکوه)(استان ایلام)، مدتی اقامت کردم و مقداری تحقیق قومی و اجتماعی نمودم، غالباً به کردی با والی و همراهان او، صحبت می‌نمودم و به آسانی و راحتی مطالب خود را به آنان تفهیم می‌کردم و به مطلب آنان پی می‌بردم و به من معلوم شد که اختلاف زبان کرمانجی شرقی با زبان کردی ایلامی از اختلاف زبان کرمانجی غربی بیشتر نمی‌باشد.»

مردم کرد زبان استان ایلام در ایام مذهبی از جمله محرم همیشه با برگزاری مراسم، ارادت خود را به اهل بیت نشان داده‌اند.

پوشش غالب دختران و زنان همچنان چادر است و حجاب را به‌طور کامل رعایت می‌کنند و خبری از بی‌حجابی در این استان نیست. این پوشش از باورهای دینی دختران و زنان که در خانواده فراگرفته‌اند نشات می‌گیرد.

ایل‌های کرد استان ایلام:

طوایف لُر استان ایلام ،

• رشنو،
• سیمینوند،
• جودکی،
• کاییدخورده،
• پادروند،
• ایل بالاوند در زردلان
• طایفه میر در دره شهر
• سیلیورزی در آبدانان
• طایفه دیناروند در دینارکوه و دال پری
• حسنوند و ایل بیرانوند که از استان لرستان به دره شهر مهاجرت کرده‌اند.
• سگوند در دشت عباس و آبدانان و دهلران
• حیدروند در آبدانان
• بازگیر در گیچه
• سه سه در دره شهر
• کولیوند در وزیر آباد و قلا تسمه
• طایفه بُن ریزی که از هفت لنگ بختیاری به سراب گاماسب خرم‌آباد و سپس به استان ایلام مهاجرت کرده‌اند.
• طایفه غیاثوند
• طایفه ملا حسنوند
• طایفه مموس مزیه از ایل کمالوند
• طایفه زویار (زهیار)
• طایفه زینی وند
• طایفه گل گلی

طوایف عرب استان ایلام :

طایفه سادات ساکن دشت عباس

اعراب ربوط و خرسان

اعراب چنانه

قبیله بوحمید

اعراب بنی لام در دهلران

زبان

زبان رایج ساکنین استان ایلام کردی است که طوایف و ایلات مختلف در تمامی شهرستان‌های استان با اندک تفاوتی در ادای الفاظ و کلمات بدان تکلم می‌کنند. زبان‌های کردی، لری و لکی و عربی در استان ایلام رایج است. کسانی که به زبان کردی سخن می‌گویند در شهرستان‌های ایوان (کردی کلهری)، ایلام، ملکشاهی، مهران، سیروان، چرداول، بدره و بخشی در آبدانان و دهلران زندگی می‌کنند. کسانی که در استان ایلام با زبان لری صحبت می‌کنند در بخش‌هایی از شهرستان‌های دهلران، آبدانان و دره شهر سکونت دارند. لک زبانها در بخش‌هایی از شهرستان‌های شیروان چرداول و شهرستان دره‌شهر زندگی می‌کنند. در شهرستان دهلران و بخصوص در بخش موسیان، عده‌ای به زبان عربی صحبت می‌کنند که گروه اقلیت زبانی استان را تشکیل می‌دهند. واژه فیلی در بین مردم ایلام معروفیت بسیار ندارد. این را کردهای ساکن عراق به مناسبت سلطه والیان لرستان موسوم به فیلی بر ایلام، رواج داده‌اند و آن از مقوله مجاز خاص و عام است (سارایی) علیرضا اسدی در کتاب خود چنین می‌آورد: «از مقایسهٔ واژگان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی) با واژگان کردی به این نتیجه می‌توان رسید که بسیاری از واژگان پهلوی اشکانی و ساسانی با این واژگان کردی هم ریشه‌اند. این هم آوایی در بسیاری از افعال، مفاهیم سیاسی، دینی، اجتماعی، مشاغل، اسامی خاص، اسامی عام و حتی اصطلاحات عامیانه دیده می‌شود». گویش کردی ایلامی دارای لهجه‌های گوناگونی است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

ملکشاهی:در شهرستان‌های ملکشاهی، ایلام و مهران

کلهری: ایوان

خزلی:در بخش‌های از شهرستان‌های سیروان و چرداول --خزروند: محل سکونت از چها راه ایلام کارزان به پایین تا آخرین روستا یعنی سفید خانی… --مرشدوند: سه روستای (سراب کارزان-قنات آباد -چشمه پهن)

ریزوندی: واقع در دهستان ریزوند از موشکان تا زیرتنگ بیجنوند…

آبدانانی: در شهرستان‌های آبدانان، دهلران و دره شهر

ایلامی: در شهرستان‌های ایلام، مهران، شیروان چرداول

بدره‌ای: در شهرستان بدره

مذهب

در ادبیات جهان تشیع از استان ایلام به عنوان استان صد در صد شیعه یاد می‌شود. استان ایلام اگر چه از نظر قومی متکثر است، اما به لحاظ مذهبی استانیست که همه ساکنانش پیرو مذهب شیعه دوازده‌امامی هستند.

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت استان ایلام در سال ۱۳۹۵ برابر با ۵۸۰۱۵۸ نفر بوده‌است که از این میان ۲۹۵۱۹۹ نفر مرد و ۲۸۴۹۵۹ زن بوده‌اند. این استان ۱۵۹۳۱۰ خانوار دارد. جمعیت شهرنشین این استان ۳۹۵۲۶۳ نفر است که ۶۸/۱۳ درصد استان را دربر می‌گیرد. استان ایلام کم جمعیت‌ترین استان ایران است. جمعیت شهرستان‌های این استان به تفکیک به صورت زیر است:

بیشترین تراکم جمعی در شهرستان ایلام و کمترین در شهرستان دهلران دیده می‌شود

براساس آمار نرخ بیکاری استان ایلام در پاییز ۱۳۹۷ ه‍.خ ۱۰/۶ درصد بوده‌است.

آثار تاریخی

• قلعه والی ایلام
• نقش‌برجسته گل گل ملکشاهی
• آتشکده سیاهگل
• تپه‌های لارت در شهرستان بدره
• مجموعه آثار تنگه دربند در شهرستان بدره(بخش هندمینی)
• دریاچه سد سیمره در شهرستان بدره

مهم‌ترین و پر اّب‌ترین رودخانهٔ ایلام، سیمره می‌باشد که اسم قدیم آن «اوکنو» یا «اوقنو» و نزد یونانیان «کواسپس» یا خئوپس بوده که سرچشمهٔ این رودخانه دامنه‌های غربی کوه الوند در استان همدان و منطقهٔ نهاوند است که با نام «گاماسپ» و پس از عبور از کنگاور، صحنه و بیستون به کرمانشاه می‌رسد و در آن جا با دریافت شعبه «قره سو» در شمال شرقی ایلام وارد استان می‌شود و پس از عبور از شرق ایلام با نام «سیمره» با جهتی شمال شرقی، به جنوب غربی مرز استان ایلام و استان لرستان را تشکیل می‌دهد

• کاخ فلاحتی
• سنگ‌نوشته تخت خان
• طاق شیرین و فرهاد
• مسجد حاج فرامرز اسدی در شهر ارکواز ملکشاهی
• دژ جولیان
• قلعه کلم
• شهر تاریخی سیروان
• شهر تاریخی ماداکتو
• آتشکده و تنگه بهرام چوبین
• تنگه شمشه
• مسجد والی در شهر ایلام

موقعیت اقتصادی و اجتماعی

ایلام نفتخیز و چهار درصد نفت کشور را داراست و دارای گاز بسیاری نیز هست به‌طوری‌که پانزده درصد منابع گازی کل کشور در این استان قرار دارد و پالایشگاه گاز هم دارد، اما با این وجود شمار بیکاران در ایلام زیاد است و این استان محروم‌ترین استان کشور می‌باشد. پتروشیمی ایلام با گذشت ۱۲ سال هنوز به فاز بهره‌برداری نرسیده‌است، با توجه به اینکه استان ایلام دارای ۱۵درصد از منابع گاز کشور است این استان طی ۵ سال اخیر از نعمت گاز شهری برخوردار شده‌است. در سال ۱۳۸۷ خورشیدی هفت شهرک صنعتی در استان ایلام فعال بود که بیش از ۴۵۰ واحد تولیدی و صنعتی مختلف در این شهرک‌ها فعال و دایر است. اما این آمار تا امروز رو به افول نهاده‌است.

مراتع استان ایلام یک میلیون و ۱۶۴ هزار هکتار است که نیمی از مراتع استان از نظر پوشش گیاهی فقیر و نیم دیگر متوسط و غنی هستند.

صنعت

در استان ایلام بیشتر فعالیت‌های اقتصادی بر روی دامداری و کشاورزی متمرکز شده‌است و زمینه‌های مساعدی نیز جهت پرورش زنبور عسل وجود دارد. بخش صنعت در این استان سهم بسیار ناچیزی از اشتغال را نسبت به بخش‌های کشاورزی و خدمات به خود اختصاص داده‌است. البته با توجه به گشایش مرز مشترک با عراق در شهرستان مهران افق‌های روشنی برای توسعه تجارت و توریسم بین‌المللی و ترانزیت کالا و مسافر وجود دارد، با گسترش پایانه مرزی مهران و توسعه آن عبور و مرور ماشین‌های سنگین در داخل شهر زیاد شده اما با تلاش شبانه‌روزی و بی‌وقفه مسئولان استان پروژه کمربندی ایلام بعد از نیم دهه افتتاح شد. از نظر منابع معدنی نیز عمدتاً شامل کانی‌های غیر فلزی است. این استان از نظر ذخایر نفت و گاز غنی است.

فقر

بنا بر پژوهشی که توسط مجید عینیان و داود سوری با عنوان «فقر و نابرابری، رفتار پس‌انداز خانوار، تورم دهک‌ها» به سفارش دفتر طرح‌های پژوهشی «مؤسسهٔ عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی» طی سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ انجام شده‌است، نواحی شهری استان ایلام دارای نرخ سرشمار فقر به میزان ۱۶/۰ درصد و نواحی روستایی این استان دارای نرخ سرشمار فقر به میزان ۱۴/۱ درصد بوده‌اند. نرخ سرشمار فقر در پژوهش در شهرستان‌های استان ایلام به صورت زیر بوده‌است.

گردشگری

شهرستان باستانی دره شهر بانام‌های قدیمی ماداکتو و سیمره در حال حاضر به دلیل دارا بودن قلعه‌ها و آثار تاریخی و طبیعی فراوان درمحدوده شهرستان، به عنوان قطب گردشگری استان ایلام محسوب می‌شود. شهردره شهر دردوره ساسانی یکی از پایتخت‌های ایران بوده‌است. دره شهر همچنین به عنوان بزرگترین شهر تاریخی غرب کشور شناخته می‌شود. از دیگر نقاط دیدنی استان می‌توان به دریاچه‌های دوقلوی بسیار زیبای آبدانان، قلعه تاریخی پشت قلعه آبدانان (دوره ساسانیان)، انبارهای هزار در آبدانان (دوره ساسانیان)، آتشکده سیاهگل (دوره ساسانیان) و طاق شیرین و فرهاد در ایوان غرب، تنگ رازیانه، میان تنگ (مانشت)، شهر باستانی ماداکتو در درّه‌شهر، آتشکده چهار تاقی دره‌شهر، دره ارغوان در شمال شهر ایلام، دریاچه سد ایلام (چم گردلان)، و چشمه‌های آب گرم دهلران، منطقه توریستی سرابکلان، آتشکده موشکان، قلعه سام و امامزاده پیر حسین و طاق رستم واقع در روستای زیبای زنجیره علیا، تنگه شمشه هلسم، شهر تاریخی گم گم در شیروان چرداول اشاره نمود.

سوغاتی‌ها

گیوه، بژی برساق، کله کنجی، حلوای بگل، شله کینه، نان ساجی، نان پپگ، نان گرده، برنج عنبربو، بنه، روغن حیوانی، عسل کوهی و گلیم برجسته.

امکانات روستایی استان ایلام

استان ایلام در سال ۱۳۹۰ خورشیدی ۱۰۶۴ روستا داشت که از این تعداد ۶۶۸ روستا دارای جمعیت و سکنه و ۳۹۶ روستا خالی از سکنه هستند. از این تعداد روستا به ۶۰۹ روستا برق رسانی و بخ ۶۳ روستا نیز گازرسانی شده‌است. از مجموع این روستاها ۳۵۶ آبادی دارای تأسیسات آب سالم آشامیدنی بهداشتی و تصفیه آب هستند که زیر پوشش آب و فاضلاب روستایی قرار دارند و ۱۳۳ روستا که زیر ۲۰ خانوار هستند شبکه آبرسانی ندارند.

راه‌های روستایی استان ایلام در سال ۱۳۹۰، ۱۰ هزار و ۵۷۱ کیلومتر جاده آسفالته و ۳۱ کیلومتر جاده شوسه و ۶۲ کیلومتر جاده خاکی و ۴ کیلومتر مالرو بود.

در سال ۱۳۷۸، در ۲۰۱ روستا دهیار مشغول به کار بود. نرخ باسوادی نیز در مناطق روستایی استان ایلام در آن سال ۹/۸۱ درصد بود.

جستارهای وابسته

• جمعیت شهرهای استان ایلام
• فهرست بخش‌های ایران
• کردستان ایران
• قلعه والی ایلام

منابع

پیوند به بیرون

• آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان ایلام از «نتایج سرشماری ۱۳۹۰». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از اصلی (اکسل) در ۲۱ آبان ۱۳۹۲.
• آشنایی با جغرافیای استان ایلام