8.3K
خُرَّمآباد ( تلفظ ) (به لری: خورمووه) بزرگترین شهر لرنشین، بیست و سومین شهر پرجمع...
خُرَّمآباد ( تلفظ ) (به لری: خورمووه) بزرگترین شهر لرنشین، بیست و سومین شهر پرجمعیت ایران و مرکز استان لرستان است. جمعیت خرمآباد طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، ۳۷۳٬۴۱۶ نفر بودهاست. شهر در ارتفاع ۱۱۴۷٬۸ متری از سطح دریا و در میان درههای زاگرس قرار دارد. فاصله خرمآباد تا تهران ۴۹۰ کیلومتر است و به دلیل قرار گرفتن در مسیر تهران - جنوب دارای اهمیت ارتباطی و راهبردی است. آزادراه شماره پنج ایران از این شهر عبور میکند.
در محل کنونی خرمآباد از دوره ایلامیان شهری با نام خایدالو وجود داشته و شهر شاپورخواست به دستور شاپور دوم بر خرابههای آن و در حدود محل کنونی شهر ساخته شدهاست. آثار تاریخی به جای مانده نشان میدهد خرمآباد یکی از شهرهای مهم غرب ایران در دوره ساسانیان بوده و فلکالافلاک یا دژ شاپورخواست از آثار به جای مانده دوره ساسانیان نماد شهر است. خرمآباد همچنین یکی از پایتختهای هزاراسپیان و آل حسنویه بودهاست.
جاذبههای گردشگری تاریخی و طبیعی متعددی در سطح شهر خرمآباد وجود دارد که از آن جمله میتوان به فلکالافلاک، مناره آجری، پل شاپوری، گرداب سنگی، سنگ نبشته، آرامگاه باباطاهر و دریاچه کیو اشاره کرد بهطوریکه این شهر برای نخستین بار در ایران از سوی دفتر منطقهای سازمان ملل به عنوان یک شهر نمونه گردشگری انتخاب شدهاست.
شهر خرمآباد دارای آب و هوایی مدیترانهای با میزان بارندگی بسیار به ویژه در فصلهای بهار و زمستان است و از این روی ششمین مرکز استان پربارش در ایران محسوب میشود.
خرمآباد پس از جدایی استان لرستان از خوزستان در سال ۱۳۰۴ خورشیدی به عنوان مرکز استان تعیین و شهرداری آن نیز در سال ۱۳۰۵ تأسیس شد. مردم لر و لک در این شهر ساکن هستند و بهطور کلی اهالی خرمآباد بخشی از مردم فیلی بهشمار میآیند. گویش اصلی مردم این شهر لری خرمآبادی است.
وضعیت اشتغال در خرمآباد از شرایط مطلوبی برخوردار نیست و نرخ بیکاری در بین سنین ۱۹ تا ۲۴ سال ۳۵/۵ درصد است. پتروشیمی خرمآباد و شرکت صدر فولاد از جمله مهمترین صنایع فعال در خرمآباد هستند.
این شهر دارای ده بیمارستان، پنج کتابخانهٔ عمومی، دو سینما، دوازده هتل، ده پارک درونشهری و شش مرکز آموزش عالی است.
خایدالو یکی از شهرهای مهم تمدن ایلام و نام باستانی شهر خرمآباد بوده و گفته میشود شهر شاپورخواست به دستور شاپور دوم ساسانی بر خرابههای آن ساخته شدهاست. از شهرهای مهم تمدن ایلام میتوان به خایدالو، ماداکتو، اهواز و شوش اشاره کرد. بسیاری از صاحبنظران معتقدند، هسته اولیهٔ شهر کنونی خرمآباد، خایدالو بوده و در متون مرتبط با آشوریان توضیحاتی در خصوص این شهر وجود دارد که با مکان فعلی خرمآباد مطابقت بسیاری دارد. محتمل است که خرمآباد در این دوره پایگاه سیاسی پادشاهی سیماشکی از سلسلههای تشکیل دهنده حکومت ایلام بودهاست.
در سال ۶۴۶ پیش از میلاد، آشور بانیپال پادشاه آشور، تمدن ایلام و شهر خایدالو را تصرف و دولت ایلام را نابود کرد. تمدن دیرینه ایلام و شهر خایدالو، پس از هزاران سال مقاومت در برابر اقوام نیرومندی چون سومریها، اَکَدیها، بابلیها و آشوریها از دشمن خود آشور شکست خورد.
شاپورخواست یکی از شهرهای دوره ساسانی است. این شهر در مکانی که امروزه خرمآباد نام دارد و به دستور شاپور دوم بنا شدهاست. شاپورخواست پس از حمله مغول به ایران بهطور کامل تخریب شد.
در زمان حفر پناهگاه در طول جنگ ایران و عراق در اطراف مناره آجری در میدان شقایق آثاری از این شهر به دست آمد. احتمالاً مهمترین قسمتهای این شهر در مکان محله قاضیآباد فعلی بوده که آسیاب و کانالهای فاضلاب و آبرسانی نیز در این حفاریها به دست آمدهاست. حدود شاپورخواست از شمال تا سنگ نوشته و از شرق کوه مدبه و غرب تا پل شاپوری میباشد. براساس متون مورخین اسلامی شاپورخواست یکی از شهرهای مهم این منطقه محسوب میشده و در طول این دوران از عمران و آبادانی برخوردار بودهاست. دژ شاپورخواست نیز در زمان شاپور ساسانی ساخته شدهاست.
فردوسی در خصوص پایهگذاری شاپورخواست به دستور شاپور دوم که گویا آن زمان بخشی از خوزستان بوده این چنین میگوید:
هرچند خرمآباد از دو واژه «خرم» و «آباد» تشکیل شدهاست و ترکیب آن به معنای جایی بسیار سرسبز و دارای بناهای آباد است. اما این معنا با نام لری آن، یعنی «خورموؤه» (Khormo’ah)، همخوانی ندارد. «خور» به معنای اختصاری خورشید و «موؤه» در گویش لری به معنای «شدن» است و همچنین میتواند معنای نشستن یا فرورفتن هم داشته باشد. به خاطر شکل قیفیمانند شهر خرمآباد که درهای و محصور در میان کوههای اطراف است. معنای اصطلاح خورموؤه، «محل فرورفتن خورشید» است؛ یعنی جایی که خورشید در آن فرومیرود. اگر مسافر این شهر باشید، در هر طرف از خود شهر یا در فاصله ۵ تا ۱۰ کیلومتری از آن، در هنگام غروب آفتاب، میتوانید این فرورفتن خورشید در آغوش دره را خودتان ببینید.
نام شاپورخواست در کتابهای قدیمی تا سال ۶۲۲ هجری (اوایل قرن هفتم) قابل رویت است اما پس از قرن هشتم تنها میتوان نام خرمآباد را مشاهده کرد. احتمالاً در اواخر قرن هفتم هجری شهر شاپورخواست به کلی ویران و خالی از سکنه شده و مردم آن به قسمت غربی قلعهٔ فلک الافلاک که از لحاظ داشتن آب فراوان و موقعیت مناسب تر و همچنین امنیت، برتری داشت نقل مکان کردند، در حقیقت فلک الافلاک در این زمان هسته اصلی شهر خرمآباد فعلی را تشکیل داد و موجب شکلگیری آن در این منطقه شدهاست. البته به نظر میرسد که آب شهر شاپورخواست از طریق نهری که از قسمت شرقی شهر میآمده تأمین میشدهاست که شاید خشک شدن این نهر عامل ترک این منطقه شدهاست. عوامل متعددی دیگری چون موقعیت سیاسی، ارتباطی و جغرافیایی در شکلگیری شهر خرمآباد دخیل بودهاست.
از آثار قدیمی این بخش از شهر میتوان به قبرستان قدیمی آن اشاره کرد که مقبره زید بن علی در آن واقع شدهاست که بنابر متون تاریخی زین ابن علی درگزینی در سال ۵۲۷ وزیر طغرل دوم سلجوقی بوده و در شاپورخواست به دار آویخته شدهاست. همچنین آرامگاه باباطاهر که برخی آن را مقبره باباطاهر عریان ذکر میکنند. این قبر براساس شواهد باستانشناسی متعلق به دوره سلجوقی میباشد که در دورههای بعد مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتهاست. در این دوره قلعه هسته توسعه شهر بوده که براساس ساختار طراحی محدوده شهر از طرف قلعه با محلههای کوچک و خیابانهای منحنی شکل در حال توسعه در مسیر شمال غربی بودهاست.
حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری قمری دربارهٔ خرمآباد مینویسد:
خرمآباد شهری نیک بوده، اکنون خراب است.
در دوران حکومت آل حسنویه خرمآباد به عنوان پایتخت این سلسله در نظر گرفته شد و در دوران ملوک الطوایفی نیز این شهر یکی از پایتختهای هزاراسپیان بود.
اتابکان لر کوچک سلسله کوچکی از اتابکان لرستان هستند که در فاصلهٔ سالهای ۵۸۰ تا ۱۰۰۶ قمری در قسمتهای شمالی و غربی لرستان ناحیه لر کوچک حکومت میکردهاند. امرای این سلسله از اعتاب شجاعالدینخورشید، مؤسس سلطنت لر کوچک بودهاند و آخرین حاکم لر کوچک به دست شاه عباس یکم صفوی کشته و سلسله اتابکان لر منقرض گردید.
خرمآباد در زمان حکومت صفویان و پس از انقراض سلسله اتابکان لرستان اهمیت خود را حفظ کرد، صفویان در دوره حکومت خود به آبادانی خرمآباد اهمیت دادند. از جمله اقدامات مهم میتوان به احداث پلی مهم در خرمآباد اشاره کرد که به نام پل صفوی مشهور است، پل صفوی به شماره ۲۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست. در دوره حکومت صفویان مسجد جامع خرمآباد نیز ساخته شد، این مسجد در سال ۹۷۰ هجری قمری و به دستور شاه تهماسب یکم ساخته شد و در سال ۱۱۱۰ قمری به دستور شاه سلطان حسین و در دوره کریم خان زند مرمت شد. این مسجد جامع پس از سال ۱۳۲۲ به حوزه علمیه تبدیل شد. در دوران صفوی خرمآباد مرکز حکومتی والی لرستان فیلی شد. پس از این دوره و در اثر حمله سپاه عثمانی به غرب ایران شهر خرمآباد تقریباً ویران شد.
شهر خرمآباد در دوره قاجار به محلههای اطراف قلعه فلکالافلاک محدود بودهاست. محلههایی مانند، پشت بازار، درب دلاکان و درب باباطاهر از جمله معروفترین محلات شهر در زمان قاجار محسوب میشدند. بازار اصلی شهر در محله پشت بازار واقع بوده و شهر از لحاظ رشد و رونق در کسب و کار وضعیت نسبتاً خوبی داشتهاست. این دوره را میتوان آغاز مهاجرت از شهرهای کوچک استان لرستان و روستاهای اطراف شهر به خرمآباد دانست. مهاجرتها علاوه بر بالابردن جمعیت شهر باعث به وجود آمدن محلههای جدید و توسعه محلههای قدیمی شد. بارون دوید یکی از مأموران روسیه تزاری که در سال ۱۸۴۵ میلادی از خرمآباد دیدار کرده، شهر را دارای ۴ مسجد، ۸ گرمابه و ۱ محله یهودی نشین توصیف کردهاست.
هنری راولینسون شرقشناس بریتانیایی در سال ۱۸۳۶ میلادی در سفری به منطقه لرستان شهر خرمآباد را محلی بینظیر توصیف میکند. راولینسون موقعیت جغرافیایی خرمآباد را اینگونه شرح میدهد که یک رشته کوه از شرق به غرب دور تا دور جلگه را فرا گرفته، در یک نقطه این رشته کوه دارای بریدگی است که رودخانهای از میان آن میگذرد. وی همچنین در خصوص خرمآباد دوره قاجار میگوید، این شهر در ضلع شمال غربی قلعه قرار گرفته و جمعیت آن به صورت تقریبی هزار خانواده است.
از دیگر نکاتی که راولینسون به آن اشاره میکند وجود یک مناره آجری به سبک دوره سلجوقی با سنگ نوشتهای موجود در پای آن است. نوشتار روی این سنگ نشان میدهد که مربوط به شجاعالدین خورشید اتابک لر کوچک است. راولینسون همچنین تأیید میکند که شاپورخواست نام باستانی شهر خرمآباد بوده و در خصوص موقعیت شهر بر روی نقشههای باستانی چنین میگوید:
مسیر ما از دزفول تا خرمآباد به طرف شمال بود با ۳ یا ۴ درجه انحراف به شرق، در حالی که من قبلاً آن را از روی نقشه ۲۲ درجه از شمال به طرف غرب محاسبه کرده بودم. نتیجهگیری من این است که محل خرمآباد بر تمام نقشههایی که تاکنون به چاپ رسیده اشتباه درج گردیدهاست و متأسفم که در توقف کوتاه خود نتوانستم موقعیت دقیق آن را از روی ستارهها معلوم کنم.
شهرداری خرمآباد در زمستان ۱۳۰۵ و همزمان با ورود نیروهای نظامی به شهر و شکست عشایر تشکیل شد و نخستین انجمن شهر نیز در سال ۱۳۰۶ متشکل از ۷ نفر تشکیل شد. ساختمان میرمِلاث در سال ۱۳۱۴ و به منظور استقرار شهرداری خرمآباد ساخته شد. این ساختمان در شمال شهر و در دامنهای با شیب نسبتاً زیاد ساخته شد، دلیل نامگذاری آن به کاریگیری نقاشیهای بدست آمده از غاری در نزدیکی خرمآباد با همین نام بود. ساختمان میرملاث پس از جابجایی شهرداری خرمآباد به ساختمان دیگری، به وزارت فرهنگ پهلوی تحویل شد و پس از مرمت، نگارخانهای در آن برپا شد. این ساختمان در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
در دوران پهلوی ساختمانهایی جهت اصطبل و سربازخانه و ستاد لشکر ۵ ارتش در محدوده حصار ۱۲ برجی و قلعه فلکالافلاک احداث گردید که دو ساختمان از مجموعه ساختمانهای مذکور در محوطه سپاه باقیماندهاست و ساختمان دیگر که معروف به ساختمان اصطبل بود در سال ۱۳۷۸ توسط سپاه پاسداران تخریب گردید.
در آغاز حکومت رضاشاه پهلوی خرمآباد نقش پررنگی در شورش علیه نیروهای حکومتی داشت. دلیل این شورش دستگیری عدهای از عشایر به جرم راهزنی بود. پس از دستگیری راهزنان اعلام عفو عمومی شد و هنگامی که آنان سلاح خود را تحویل دادند برخی سران عشایر دستگیر و اعدام شدند. این رویداد باعث شورش در لرستان شد. شدیدترین درگیری میان مردم لر و نیروهای حکومت مرکزی در تنگهای به نام زاهدشیر در دوازده کیلومتری شمال خرمآباد صورت گرفت. پس از یک سلسله درگیری گسترده در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۰۲ خرمآباد به دست نیروهای حکومت پهلوی اشغال شد. شکست مردم لر با تبلیغات گسترده در سطح کشور توأم شد.
پس از فتح خرمآباد چندتن از سران عشایر بر خلاف آنچه عفو عمومی اعلام شده بود اعدام شدند. سرکوب مردم لر توسط سپهبد احمد امیراحمدی مورد تقدیر رضاشاه قرار گرفت. اقدام حکومت مرکزی در نقض عفو عمومی و اعدام سران عشایر باعث شورش مجدد در منطقه لرستان شد. این شورش با محاصره خرمآباد در بهار ۱۳۰۳ آغاز شد. با آغاز فصل بهار و بازگشت ایلهای لر از شمال خوزستان به مرکز لرستان، درگیری مسلحانه با نیروهای حکومت مرکزی از سر گرفته شد. در این سال سپهبد محمد شاهبختی فرماندهی تیپ پیاده لشکر غرب را بر عهده داشت. علیرغم اینکه احمدی خواهان سرکوب بیشتر لرها بود شاهبختی در پی دفاع از مواضع نیروهای حکومتی بود.
سرانجام در ۹ اردیبهشت همان سال در حالی که امیراحمدی فرماندهی را بر عهده داشت خرمآباد توسط هواپیما بمباران شد و پس از یک رشته درگیری میان مردم لر و نیروهای حکومت مرکزی در ۱۵ خرداد ۱۳۰۳ بار دیگر خرمآباد توسط نیروهای دولتی اشغال شد. امیراحمدی پس از پیروزی در پی سرکوب بیشتر مردم لر بود اما رضاشاه در تاریخ ۱۹ مرداد همان سال با ارسال تلگرافی دستور اعلام عفو عمومی را صادر کرد.
از احزاب فعال در خرمآباد همزمان با حکومت پهلوی میتوان به فعالیت حزب توده ایران، کمیته محلی شهرستان خرمآباد اشاره کرد. پس از حدود یکسال فعالیت این حزب در خرمآباد با دستور فرمانده لشکر لرستان فعالیت این کمیته غیرقانونی اعلام شد. در جریان وقایع بهمن ۱۳۲۷ و تیراندازی به محمدرضا پهلوی برخی اعضای کمیته توده خرمآباد نیز دستگیر شدند. پس از این رویداد تمامی فعالیتهای حزب توده و کمیته خرمآباد به صورت مخفی ادامه پیدا کرد. حزب توده در خرمآباد بین سالهای ۱۳۳۱ و ۱۳۳۲ حدود ۱٬۰۰۰ عضو داشت. از نشریههای آزاد چاپ شده در این دوره میتوان به نشریه لرستان آینده اشاره کرد که این نشریه نیز زیر نظر اعضای حزب توده خرمآباد اداره میشد.
در ۱۵ بهمن ۱۳۳۰ برخی اعضای حزب توده خرمآباد با تجمع در سبزه میدان به سمت پادگان ارتش در اطراف قلعه فلکالافلاک به راه افتادند. این تجمع باعث تیراندازی دژبانان ارتش به سوی مردم و زخمی شدن چندین تن شد. پس از آن چندتن از اعضای ارشد کمیته خرمآباد را در دادگاهی نظامی در کرمانشاه محاکمه کردند.
طی دوره هشت ساله جنگ ایران و عراق، استان لرستان به دلیل همسایگی با سه استان مرزی در غرب و جنوب غربی ایران از نظر سوقالجیشی دارای اهمیت بود. خرمآباد نیز به دلیل قرارگیری در مسیر شمال به جنوب و موقعیت راهبردی بارها مورد حملات هوایی و موشکی از سوی ارتش عراق گرفت. نخستین حمله هوایی به شهر خرمآباد در تاریخ ۲۳ تیرماه ۱۳۶۱ صورت گرفت، در پی این حمله هوایی که مناطق مسکونی شهر را هدف قرار داد ۳۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند.
در مجموع شهر خرمآباد ۱۴۰ بار مورد حمله هوایی و موشکی قرار گرفته و ۲۳۵۴ نفر در اثر این حملات کشته شدند. خرمآباد پس از شهرهای آبادان، اهواز، دزفول و ایلام پنجمین شهر ایران با بیشترین دفعات بمباران است. برخی برآوردها حاکی از آن است که لرستان از نظر حجم مالی، دومین استان خسارت دیده در طول جنگ ایران و عراق بودهاست.
تظاهرات خرمآباد اشاره به رویدادهای پیرامون هفتمین اجلاس دفتر تحکیم وحدت در خرمآباد دارد. در مرداد ماه سال ۱۳۷۹ مسئولین دفتر تحکیم وحدت از استانداری لرستان درخواست مجوز جهت برگزاری هفتمین جلسه این سازمان دانشجویی را کردند. پس از موافقت مسئولین وقت استانداری لرستان این جلسه در تاریخ چهارشنبه دوم شهریور ۱۳۷۹ و با پیام محمد خاتمی رئیسجمهور پیشین ایران در خرمآباد آغاز شد.
پس از آغاز اجلاس عدهای لباس شخصی با تظاهرات و ایجاد تنش سعی در برهم زدن اجلاس را داشتند. این تنشها تا روز سوم برگزاری اجلاس ادامه داشت و در این بین از سخنرانی برخی سخنرانان مدعو ممانعت به عمل آمد. با ادامه تنش از سوی افراد لباس شخصی حزب مشارکت خرمآباد در تاریخ پنجم شهریور ۱۳۷۹ با صدور بیانیهای از هواداران خود درخواست کرد تا در حمایت از دفتر تحکیم وحدت تجمع کنند. این تجمع در نهایت باعث درگیری میان لباس شخصیها و نیروهای امنیتی و هواداران دفتر تحکیم وحدت شد.
خرمآباد مرکز شهرستان خرمآباد و استان لرستان است. این شهرستان از شمال به شهرستان سلسله، از شمال شرق به شهرستان بروجرد، از شرق به شهرستانهای دورود و الیگودرز، از جنوب به شهرستان اندیمشک و از غرب و جنوب غرب به شهرستانهای دوره و پلدختر محدود میشود. خرمآباد در مختصات ۳۳٫۴۸ شمالی و ۴۸٫۳۵ درجه شرقی و در ارتفاع ۱۱٬۴۷۸ متری از سطح دریا قرار دارد. این شهر دارای آب و هوایی مدیترانهای معتدل و نیمه مرطوب است، و دارای میزان بارندگی بسیار، خصوصاً در بهار میباشد. وجود منابع آبهای زیر زمینی و چشمههای درون شهر از نکات قابل توجه در جغرافیای شهر خرمآباد است.
طبق قانون تقسیمات کشوری مصوب سال ۱۶ آبان ۱۳۱۶ ایران به شش استان تقسیم میشد که خرمآباد در استان غرب قرار داشت. چندی بعد در تاریخ ۳ بهمن همان سال تعداد استانها از شش به ده استان تغییر یافت. طبق این تغییرات که تا سال ۱۳۲۷ پایدار بود خرمآباد بخشی از استان ششم بود. در سال ۱۳۴۴ و طبق تقسیمات تازه خرمآباد بخشی از استان خوزستان بهشمار میرفت که لرستان و خرمآباد به عنوان فرمانداری کل اداره میشد پس از آن استان لرستان کنونی از استان خوزستان جدا شده و خرمآباد به عنوان مرکز این استان تعیین شد.
شهرستان خرمآباد دارای بیش از ۵۰۰ هزار هکتار مرتع است که بیش از ۴۰۰ هزار هکتار از این مراتع از مراتع جنگلی است. حدود ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از مساحت استان لرستان پوشیده از جنگل است که این جنگلهای حوزه رویشی زاگرس از با ارزشترین ذخایر جنگلی جهان است. مهمترین گونه گیاهی در جنگلهای لرستان بلوط است که این درختان نقش فوقالعاده اکولوژیستی دارند و منابع مهمی برای حفظ آب و خاک محسوب میشوند. جنگلهای لرستان از سال ۱۳۸۸ دچار بیماری و خسارت شدهاند که بخشی از این بیماری متوجه عوامل انسانی و بخشی نیز به دلیل عوامل بیولوژیکی است و تاکنون تحقیقاتی در این زمینه انجام نشدهاست.
تغییر اقلیم و وجود پدیده گرد و غبار، افزایش درجه حرارت، تغییر بارشها از برف به باران و عدم تعادل در پراکنش بارندگیها موجب تشدید خشکسالی و نابودی بلوط لرستان شدهاست. ۷۰ درصد علل بیماری خشکسالی تشخیص داده شدهاست.
رودخانه درونشهری خرمآباد به نام خرمرود از به هم پیوستن دو رود دیگر در مرکز شهر به وجود آمدهاست. یک رود از سمت شرق به شهر وارد شده و رود دیگر از سمت شمال به شهر وارد میشود و در نزدیکی پل صفوی در مرکز خرمآباد به هم میپیوندند و خرمرود را تشکیل میدهند. نام قدیمی این رودخانه گلال بوده و در زبان لری به معنی رودخانه است.
از سال ۱۳۸۷، شهرداری خرمآباد در حال ساماندهی و لایروبی این رودخانه است اما همچنان وضعیت آن مطلوب نیست.
خرمآباد یک شهر کوهستانی است و در میان یک دره شکل گرفتهاست. اطراف خرمآباد را کوههایی با شرایط تقریباً یکسان مسدود کردهاست و تنها نقطه جنوبی شهر در دشتی به نام کُرِّگاه شرقی قرار گرفتهاست. این شهر از شمال به مخملکوه، از غرب به سفیدکوه و از شرق به کوه مدبه محدود میشود. هماکنون طرحی در حال اجرا بر روی کوه مدبه در شرق خرمآباد که شامل ایجاد مسیر دسترسی آسفالت، فضای سبز، هتل و باغوحش میباشد.
جمعیت شهر خرمآباد طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران برابر با ۳۴۸٬۲۱۶، جمعیت شهرستان خرمآباد برابر با ۵۲۱٬۹۶۴ نفر نفر و مساحت شهر ۶٬۲۳۳ متر مربع است. اهالی خرمآباد جزئی از مردم لر بهشمار میآیند. خرمآباد بزرگترین شهر لرنشین ایران است.
نرخ رشد جمعیت شهر در سالهای ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ خورشیدی ۴٫۴ درصد و به جمعیت شهر ۲۰۹۰۲ نفر افزوده شد طی سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵، تعداد ۴۵۳۳۴ نفر به جمعیت شهر اضافه شد و در سال ۱۳۵۵ جمعیت شهر به ۱۰۴۹۱۲ نفر رسید. در این دوره جمعیت خرمآباد دارای رشد متوسطی برابر ۸٫۵ درصد بودهاست. در سال ۱۳۶۵ جمعیت شهر بالغ بر ۲۱۳۹۶۰ نفر بود.
رشد جمعیت در شهر خرمآباد به عوامل متعددی وابسته بوده که مهمترین آنها مهاجرت و رشد طبیعی است. آمارها نشان میدهد که جمعیتی در حدود ۲۲۸۱۰ میان سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ خورشیدی به این شهر مهاجرت و در آن ساکن شدهاند که ۴۶٫۵ درصد آنان از سایر استانها، ۲۸٫۶ درصد از شهرستانهای دیگر استان لرستان و ۲۳٫۷ درصد از آبادیهای شهرستان وارد شهر شدهاند. این روند مهاجرت در سالهای اخیر شتاب بیشتری گرفتهاست و این مهاجرت دلایل مختلفی دارد که از آن جمله میتوان به وجود مراکز اقتصادی، سیاسی، نظامی در خرمآباد و وضعیت نامطلوب امکانات در سایر مناطق شهری و روستایی شهرستان اشاره کرد.
یکی دیگر از عوامل رشد جمعیت قرارگیری روستاهای اطراف در محدوده شهر است. خرمآباد در مسیر توسعه فیزیکی روستاهای متعددی را در خود جذب کرده بگونهای که اکنون بخشی از شهر محسوب میشوند. روستاهای پشته سپهوند و پشته حسینآباد از دهستان کرگاه شرقی در سال ۱۳۵۵ به خرمآباد پیوستند این روند با پیوستن اسبستان، دره گرم و فلکالدین به محدوده قانونی شهر ادامه یافت روستای مذکور در هنگام الحاق حدود ۱۴۹۴۶ نفر به جمعیت شهر افزودهاند که هماکنون با توجه به توسعه این محلهها جمعیت بیشتری را در خود جای دادهاند.
جهت برآورد جمعیت شهر خرمآباد در سال ۱۴۰۰ از ۳ پیشفرض استفاده شدهاست که عبارتند از:
با در نظر گرفتن پیشفرض اول جمعیت شهر خرمآباد در سال ۱۴۰۰ به مرز ۵۰۰ هزار نفر خواهد رسید. در پیشفرض دوم جمعیت شهر خرمآباد در سال ۱۴۰۰، ۴۴۷۵۸۱ نفر خواهد شد و در پیشفرض سوم جمعیت شهر به ۵۷۲ هزار نفر خواهد رسید.
ساکنان خرمآباد را میتوان بهطور کلی بخشی از مردم فیلی بهشمار آورد. فیلیها خود بخشی از مردم لر بهشمار میآیند علیاکبر دهخدا و دانشنامه ایرانیکا نیز مردم خرمآباد را بخشی از طوایف فیلی معرفی میکنند. عمده جمعیت خرمآباد را مردمانی از طوایف لر حسنوند، بیرانوند، سگوند، کولیوند، چگنی، دیناروند، پاپی و سادات آهوقلندری تشکیل میدهند. برخی ایلهای ساکن خرمآباد مانند باجلوندها و بیرانوندها از موصل به لرستان آمدهاند.
لری خرمآبادی گویش اصلی ساکنان خرمآباد و یکی از گویشهای اصلی زبان لری است خرمآباد یکی از مراکز مهم گویشوران لری شمالی است. این گویش نزدیکترین گویش زبان لری به زبان کردی است و با لکی و کردی جنوبی به عنوان همسایگان قدیمی در عین تفاوت دارای قرابتهای زبانی بسیاری است. ۷۸ درصد واژگان میان لری خرمآبادی و لکی مشترک هستند.
ورود یهودیان به خرمآباد به سال ۸۰۰ هجری قمری بازمیگردد. قبل از سال ۱۲۸۸ جمعیت خرمآباد ۱۵ هزار نفر و خانههای مهم این شهر هفتاد و دو عدد بوده که از این تعداد ۳۰ دستگاه از عمارتهای مهم به یهودیان این شهر اختصاص داشتهاست. در دهه ۱۳۰۰ جمعیت یهودیان کاهش یافت در این دوره تقریباً تعداد یهودیان هزار نفر گفته شدهاست. تا قبل از خلع سلاح لرستان به دست علی رزم آرا، شهر خرمآباد دارای دو محله بزرگ به نامهای، پشت بازار و درب دلاکان بود، یهودیان خرمآباد در محله درب دلاکان و در کوچهای که به کوچه یهودیان شهرت داشته ساکن بودهاند. مشاغل عمده یهودیان در خرمآباد، بزازی، باغداری، زرگری و طبابت بودهاست. گورستان یهودیان خرمآباد در منطقهای به نام گورجیدو (گورستان جهودان) در کنار حوض موسی قرار داشتهاست، این گورستان امروز به محلهای مسکونی به نام کوی فلسطین تبدیل شدهاست. گویش یهودیان خرمآباد، گویش لری خرمآبادی بودهاست. یهودیان در خرمآباد دارای چندین کنیسه، مدرسه و یک حمام عمومی مستقل بودهاند.
محله یهودیهای خرمآباد بین خیابان فردوسی و حافظ در غرب شهر بودهاست. ژاک دو مورگان حدود صدسال پیش جمعیت یهودیان را ۳۰ درصد کل جمعیت شهر میداند. مدرسه آلیانس که در ایران فعالیت میکرد و متعلق به فرانسویها بود نیز شعبهای در محله یهودیان خرمآباد داشت.
از دیگر اقلیتهای مذهبی در خرمآباد میتوان به دراویش گنابادی اشاره کرد. برخی پیروان این اقلیت مذهبی در خرمآباد به علت درویش بودن از کار خود برکنار شدهاند. در مرداد ماه سال ۱۳۹۰ نیز اعلامیههایی بر ضد دراویش گنابادی در سطح شهر خرمآباد توسط نیروهای بسیج منتشر شد.
اقتصاد خرمآباد بیشتر بر پایهٔ کشاورزی، دامداری، باغداری، صنایع دستی و تا حدودی صنایع کارخانهای استوار است. پیش از انقلاب ۱۳۵۷، شهر خرمآباد روند رو به رشدی را طی میکرد و در خصوص اشتغال، ایجاد فرصت شغلی و کارگاههای فعال در شرایط خوبی قرار داشت به نحوی که کارخانههای نیرپارس که در سال ۱۳۶۵ به ماشینسازی لرستان تغییر نام داد، کارخانه پارسیلون، کارخانه صنایع چرم و پوست وابسته به کفش ملی، شرکت کشت و صنعت خرمآباد و شرکت ژنراتورسازی ایران از جمله کارخانههای فعال در خرمآباد بودند.
پس از انقلاب ۱۳۵۷ و خصوصاً پس از اتمام جنگ ایران و عراق وعده ساخت چند کارخانه بزرگ در شهر خرمآباد از سوی دولتهای مختلف حکومت جمهوری اسلامی داده شدهاست که از آن جمله میتوان به ساخت کارخانه سیمان، ساخت نیروگاه و ساخت مجتمع ۵۰۰ هزار تنی نورد اشاره کرد. از صنایع فعال شهر میتوان به شرکت صدر فولاد اشاره کرد.
پتروشیمی خرمآباد در سال ۱۳۸۶ توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و با همکاری کنسرسیوم اسپانیایی تکنی مونت و نارگان بنیانگذاری شد. این پتروشیمی بخشی از خط لوله اتیلن غرب است. بزرگی این پتروشیمی ۱۳۰ هکتار است و مالکیت این مجتمع بهطور کامل متعلق به شرکت پتروشیمی باختر است. حسن روحانی رئیسجمهور وقت ایران در خرداد ۱۳۹۳ و پس از بازدید از پتروشیمی خرمآباد وعده ساخت یک شهرک صنایع پایین دستی را در کنار این مجتمع داد.
نیروگاه سیکل ترکیبی خرمآباد که عملیات ساخت آن از سال ۱۳۸۴ آغاز شده و همچنان ادامه دارد یکی از نیروگاههای ایران از نوع سیکل ترکیبی است. مالکیت این نیروگاه بهطور مشترک متعلق به بنیاد مستضعفان و قرارگاه سازندگی خاتمالانبیا است.
سوخت اصلی نیروگاه خرمآباد گاز طبیعی است، ظرفیت اسمی آن ۹۸۰ مگاوات و ولتاژ خروجی آن ۴۰۰ کیلووات است. نیروگاه خرمآباد قابل توسعه به سیکل ترکیبی است.
نرخ بیکاری در استان لرستان و همچنین شهر خرمآباد به عنوان بزرگترین و پرجمعیتترین شهر استان در سال ۱۳۹۱ معادل ۲۰/۴ درصد بودهاست. این آمار با ۳/۳ درصد کاهش در سال ۱۳۹۲ به ۱۷/۱ درصد رسید و در بین سنین ۱۹ تا ۲۴ سال ۳۵/۵ درصد است. لرستان در پنج سال گذشته همواره در رتبههای نخست کشوری از نظر نرخ بیکاری قرار داشتهاست.
پس از انقلاب ۱۳۵۷ صنعت در خرمآباد به طرز چشمگیری دچار رکود شد، بسیاری از کارخانههای مهم شهر مانند کارخانه صنایع چرم و پوست، کارخانه پارسیلون، شرکت پرس ایران، یخچالسازی بوژان و دیگر کارخانههای شهر یا به دلیل خصوصیسازی یا به دلیل خروج از استان لرستان به تعطیلی کشیده شدند.
شهرداری خرمآباد، سازمانی است دولتی که در ۱۳۰۵ خورشیدی تأسیس شد و اداره شهر خرمآباد را به عهده دارد. این شهرداری هماکنون شامل ۳ منطقه است.
نخستین شهردار این شهر روحاللهخان والیزاده و نخستین رئیس انجمن نیز صادق جوادی بود. شهرداری خرمآباد در محل فعلی خیابان حافظ بر سر یک سه راهی قرار داشتهاست. پشت بنای شهرداری به کوه متصل است که شعاع گسترش آن را محدود کردهاست. پیش از انقلاب ۱۳۵۷ مجسمهای از رضا شاه بر بالای این ساختمان قرار داشت که پس از انقلاب آن را برداشتند. هماکنون ساختمان شهرداری در مکان دیگری قرار دارد و از این ساختمان به عنوان نگارستان استفاده میکنند. در سال ۱۳۰۷ که رضاخان به خرمآباد سفر کرد شهرداری این شهر در محله شمشیرآباد که آن روزگار محسنآباد نام داشت قرار گرفته بود.
خرمآباد امروزی ۳۷ محله، ۹ کوی و ۵ شهرک دارد. از جمله قدیمیترین محلههای شهر میتوان به محله پشت بازار، درب دلاکان و درب باباطاهر اشاره کرد که در غرب شهر و در نزدیکی فلکالافلاک قرار گرفتهاند. روند گسترش شهر پس از انقلاب ۱۳۵۷ دارای تغییراتی بوده که از آن جمله میتوان به تبدیل گورستان جهودان در شرق شهر به محلهای مسکونی به نام کوی فلسطین اشاره کرد. این گورستان متعلق به اقلیت یهودیان شهر خرمآباد بوده و آثار باستانی این اقلیت از جمله حوض موسی نیز در این منطقه قرار دارد.
محله گلدشت از نظر وسعت بزرگترین محله شهر خرمآباد است و در جنوب این شهر واقع است. شمالیترین محله شهر دره گرم و جنوبیترین محله ماسور نام دارد.
شمشیرآباد محله ورودی از سمت شرق و مرکز شرکتهای مسافربری و باربری است. بسیاری از ادارهها و سازمانهای دولتی شهر در بلوار ۶۰ متری و بلوار مدیریت در شمال شهر قرار دارند. مرکزیترین محلههای شهر که مراکز خرید نیز در آن واقع است عبارتند از سبزهمیدان، شهدا، چهار راه بانک، چهار راه فرهنگ و مطهری.
خرمآباد دارای ده بیمارستان است که از این تعداد سه بیمارستان دولتی هستند.
همچنین خرمآباد هشت بیمارستان خصوصی دارد که عبارتند از:
سازمان آتشنشانی و خدمات ایمنی شهر خرمآباد در سال ۱۳۵۳ تنها با یک دستگاه کامیون مخصوص و دو نفر خدمه کار خود را آغاز کرد. این سازمان تا سال ۱۳۵۶ توانست یک ایستگاه مجهز در بلوار شریعتی تأسیس کند. هماکنون این سازمان با ۲۰۵ نفر خدمه و کارمند و ۲۶ دستگاه خودروی سبک و سنگین و ۸ ایستگاه از مهمترین سازمانهای آتشنشانی در استان لرستان است.
از مهمترین مشکلات شهری در شهر خرمآباد ترافیک در معابر این شهر است. مهمترین دلیل این ترافیک عرض کم خیابانهای شهر به خصوص در خیابانهای حافظ و انقلاب است. این دو خیابان که مراحل تعریض آنها با وقفه چند ساله روبرو شده تأثیر فراوانی در ترافیک مرکز و شمال شهر داشتهاست. از دیگر علل ترافیک در شهر نبود پارکینگهای مناسب و کافی است که همین امر باعث به وجود آمدن مشکلات مربوط به پارک خودرو به خصوص در مرکز شهر شدهاست.
ناسازگاری خیابانهای شهر با حجم تردد وسایل نقلیه مهمترین عامل ترافیک شهری است که این مشکل در شهر خرمآباد نیز وجود دارد و پیشبینیهای مناسب جهت آمادهسازی خیابانها به نسبت رشد جمعیت و تردد وسایل نقلیه صورت نگرفتهاست. مراکز اداری و قطبهای صنعتی در نقاط شمال و جنوب خرمآباد قرار دارند که مردم ناچارند برای رسیدن به محل کار خود از مرکز شهر تردد کنند که این خود به ایجاد ترافیک سنگین در مرکز شهر دامن زدهاست.
برای ساماندهی ترافیک، طرحهای مختلفی پیشنهاد شدهاست که از جمله آموزش فرهنگ ترافیک به مردم، سامانه کنترل هوشمند ترافیک، تعریض برخی خیابانهای شهر به دست کم ۳۶ متر و ساخت مونوریل اشاره کرد.
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، خرمآباد در سال ۲۰۱۴ میلادی در فهرست بیست شهر آلوده جهان از نظر وضعیت هوا قرار گرفته و طبق اعلام این سازمان آلودگی هوا در این شهر نسبت به قبل ۱۰ برابر بیشتر شدهاست. مهمترین دلیل این آلودگی وجود ذرات معلق و آلایندههای مختلف بودهاست. آلودگی هوای شهر خرمآباد از سوی سازمان حفاظت محیط زیست استان لرستان رد شدهاست.
مساحت بافت شهری در خرمآباد ۳٬۴۷۵ هکتار است. هسته نخستین شهر در کنار مراکز حکومتی و بهطور خاص قلعه فلکالافلاک شکل گرفته و دارای جغرافیایی کوهستانی و ناهموار است. شکلگیری شهر نیز تحت تأثیر عوامل جغرافیایی صورت گرفتهاست، به این ترتیب که هر کجا درهای که خرمآباد در آن شکل گرفته عرض بیشتری داشته شیب بافت مسکونی کم است و هر کجا عرض دره کم شدهاست شهر نیز تحت تأثیر آن باریک و کشیده شدهاست. عوامل محدودکنندهای مانند رودخانه و ارتفاعات پرشیب در ساختار شهر مؤثر بودهاند.
هفت درصد مساحت خرمآباد را بافت فرسوده تشکیل میدهد. ۲۸ محله خرمآباد که مساحتی در حدود ۲۷۰ هکتار دارند بافت فرسوده محسوب میشوند. از جمله مشکلاتی که بافت فرسوده ایجاد میکند مشکلات اقتصادی و اجتماعی، چهره فیزیکی نامناسب، مشکلات زیستمحیطی و امنیتی هستند. یکی از مشکلات عمده بر سر راه بازسازی بافت فرسوده در شهر خرمآباد قرارگیری این بافت در حاشیه شهر، محصور بودن به وسیله کوههای اطراف شهر، نبود مسیر دسترسی مناسب به دلیل کم عرض بودن معابر و نامناسب بودن خدمات شهری است.
هماکنون شهر خرمآباد دارای چهار آرامستان در چهار گوشه شهر است که عبارتند از سراب یاس، درهگرم، صالحین و آرامستان خضرنبی که محل دفن کشتهشدگان انقلاب ۱۳۵۷ و جنگ ایران و عراق و یکی از قدیمیترین آرامستانهای خرمآباد است. وجود آرامستانهای متعدد و ایجاد آرامستانهای خانوادگی بدون مجوز در اطراف شهر یکی از مشکلات در ساختار شهری خرمآباد است. مهمترین مشکل در مورد مدیریت آرامستانهای شهر جلوگیری از تبدیل بدون مجوز زمینهای کشاورزی به آرامستان است. دو گورستان درهگرم و سراب یاس در شمال و جنوب شهر خرمآباد بیشترین تغییر کاربری را دارند.
قدیمیترین آرامستان در شهر خرمآباد، گورستانی در کنار مقبره امامزاده زید بن علی در مرکز شهر خرمآباد بود. این آرامستان در سال ۱۳۵۲ و توسط شهردار وقت خرمآباد علیمحمد ساکی از میان شهر حذف شد. از دیگر آرامستانهای قدیمی شهر میتوان به گورستان دوبرادران اشاره کرد، این آرامستان متعلق به دوره قاجار و در محلهای به همین نام در مرکز شهر خرمآباد قرار داشت. آرامستان دیگری نیز در کنار آرامگاه باباطاهر بین محله درب باباطاهر و محله درب دلاکان قرار داشت. گورستانی در جنوب شهر خرمآباد و در کنار مناره آجری قرار داشت که بهطور معمول مردگان ایلهای بیرانوند و باجولوند در آن دفن میشدند و به گورستان پامنار مشهور بود. گورستان دیگری در محله کوروش در شرق شهر و یک گورستان دیگر متعلق به اقلیت یهودی ساکن خرمآباد بود که پس از انقلاب ۱۳۵۷ به محلهای مسکونی به نام کوی فلسطین تبدیل شد.
شهر خرمآباد در درهای خوش آب و هوا و پرآب قرار گرفتهاست. وجود چشمههای فراوان و آثار تاریخی متعدد باعث به وجود آمدن مجموعهای از دیدنیهای طبیعی و تاریخی در شهر خرمآباد شدهاست. وجود دریاچه کیو، سرابها و چشمهها در کنار آثار تاریخی مانند قلعه فلکالافلاک، پل شاپوری، مناره آجری، سنگ نبشته و گرداب سنگی که خود مجموعهای از آثار تاریخی و طبیعی است مجموعهای بینظیر را در شهر خرمآباد تشکیل دادهاست. در اطراف شهر خرمآباد نیز گردشگاههای بسیاری وجود دارد که از جمله آنها پارک جنگلی شوراب در جنوب شهر و پارک جنگلی مخملکوه در شمال شهر را میتوان نام برد. خرمآباد را میتوان یکی از شهرهای توریستی ایران دانست.
خرمآباد دارای ۱۰ پارک درونشهری ویک تفرجگاه کوهستانی است که عبارتند از:
پارک جنگلی شورآب یک پارک طبیعی در جنوب شهر خرمآباد است. این پارک طبیعی در کیلومتر ۲۵ جاده خرمآباد به پلدختر واقع شده و دارای جاده دسترسی آسفالت، آلاچیق، و دیگر امکانات رفاهی است. پارک جنگلی شورآب به دلیل وجود درختان انبوه بلوط و آب هوای معتدل هر سال در فصل بهار گردشگران بسیاری را خود جذب میکند.
پارک جنگلی مخملکوه یک پارک طبیعی در شمال شهر خرمآباد است. مساحت این پارک ۵۰۰ هکتار است، پارک جنگلی مخملکوه در مسیر خرمآباد به الشتر و در کیلومتر ۱۵ این جاده واقع شده و دارای جاده دسترسی آسفالت، آلاچیق، و دیگر امکانات رفاهی است.
درختان در معابر عمومی شهر خرمآباد دارای پلاک و کد شناسایی هستند و اطلاعات هر درخت در شهر خرمآباد از جمله محل درخت، قطر درخت، فرم درخت، نحوه آبیاری و درگیر بودن یا نبودن آن با شبکه برق توسط شهرداری خرمآباد جمعآوری و ثبت شدهاست. هدف از این کار جلوگیری از قطع درختان شهر و حفاظت از فضای سبز شهری است.
فعالیت سینمای آزاد در خرمآباد به زمستان سال ۱۳۵۱ بازمیگردد. دفتر سینمای آزاد در میدان سعدی (شهدا) واقع بود و در زمینه برپایی جلسههای نمایش و برگزاری نمایشوارهها در خرمآباد فعالیت میکرد. نخستین جشنواره در سال ۱۳۵۲ و در تالارخانه پیشاهنگی توسط سینمای آزاد برپا شد.
خرمآباد هماکنون دارای دو سینما است. قدیمیترین سینمای این شهر استقلال نام دارد که پیش از انقلاب ۱۳۵۷ با نام آزیتا فعالیت میکرد. این سینما فعالیت خود را در سال ۱۳۶۹ از سر گرفت.
در سال ۱۳۸۹ شش میلیارد ریال صرف بازسازی این سینما شد و امکانات مختلفی از جمله پخش صدای ساراند، لژ خانوادگی و امکانات سرمایشی و گرمایشی به آن افزوده شد. دومین سینما خرمآباد ارشاد نام دارد و در کنار سازمان ارشاد اسلامی شهر خرمآباد در میدان کیو واقع شدهاست.
سینما آریا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ در میدان ۶ بهمن (امام خمینی) شهر خرمآباد ساخته شد اما پیش از انقلاب در سال ۱۳۵۱ و در اثر آتشسوزی از بین رفت.
نخستین کتابخانه شهر خرمآباد متعلق به دبیرستان پهلوی است. این کتابخانه در سال ۱۳۱۴ تأسیس شده و تنها از یک اتاق برای نگهداری کتابها تشکیل شده بود. پس از مدتی این کتابها به کتابخانه دبیرستان تازه تأسیس نوبنیاد منتقل شد که از امکانات بهتری برخوردار بود. دیگر کتابخانه قدیمی شهر، کتابخانه حوزه علمیه خرمآباد است که با توجه به اینکه کتابهای این کتابخانه حوزوی و تخصصی بودند کمتر مورد استقبال عموم مردم قرار گرفتهاست.
نخستین کتابخانه عمومی شهر خرمآباد، کتابخانه پارک شهر است که توسط اداره فرهنگ و هنر خرمآباد تأسیس گردید. نام این کتابخانه کوروش کبیر بود. دو کتابخانه شخصی دیگر در شهر خرمآباد عبارتند از کتابخانه مهدی قاضی و کتابخانه محمدرضا والیزاده.
خرمآباد هماکنون دارای پنج کتابخانه عمومی است. پروژه ساخت کتابخانه مرکزی ای