24.9K
سبزوار تلفظ یکی از شهرهای ایران است که در غرب خراسان، در شمال شرق کشور قرار دارد و به آن بیهق نیز میگویند. پس از حمله مغول به سلطنت خو...
سبزوار تلفظ یکی از شهرهای ایران است که در غرب خراسان، در شمال شرق کشور قرار دارد و به آن بیهق نیز میگویند.
پس از حمله مغول به سلطنت خوارزمشاه به دلیل دلاوری مدافعان فدایی موسوم به سربداران، اهالیاش برای مدتی به نام سربداران نیز شناخته میشدند. بعد از حکومت شیعی آل بویه حکومت شیعه بعدی در ایران به دست سربداران ایجاد گردید که مدتها بر قسمتهایی از کشور حکومت نمودند و پایتخت این حکومت سبزوار بود. سبزوار از مهمترین مراکز جمعیتی، دانشگاهی، فرهنگی، اسلامی و تاریخی شمال شرق ایران بهشمار میآید و به عنوان یکی از نمادهای تاریخ و علم ایران مطرح شدهاست. مراکز علمی و دانشگاهی و همچنین حوزههای علمیه این شهر از قدمتی دیرینه برخوردارند. این شهر خاستگاه اندیشمندان بزرگی در ادوار مختلف تاریخی بودهاست و شاعران و نویسندگان بزرگی نیز به دنیای علم و ادب معرفی کردهاست که ابن یمین فریومدی و محمود دولتآبادی از جمله آنها هستند.
تاریخنگار بزرگ ایران ابوالفضل بیهقی نیز منسوب به این شهر است. دانشگاه علوم پزشکی سبزوار، دانشگاه حکیم سبزواری و دانشگاه آزاد اسلامی دانشگاههای مهم این شهر میباشند. هماکنون ۱۴ دانشگاه و مؤسسهٔ آموزش عالی بزرگ در این شهر مشغول به کار میباشند.
فرمانداری این شهرستان جزء فرمانداریهای ویژه ایران میباشد.
نام قدیم سبزوار، بیهق است. بیهق را پیش از اسلام، «بیهه» یا بیهین یا بیهگ (یعنی جای نیکو یا بهترین ناحیه در این منطقه از مشرق ایران در عصر ساسانی) میگفتهاند. «بیهه» که میان نیشابور در مشرق و قومس در مغرب، واقع بودهاست، بر سر راه ابریشم (از چین تا مدیترانه) قرار داشته و به عنوان یکی از مراکز تمدنی ایرانی پیش از اسلام مخصوصاً در عصر اشکانیان و ساسانیان آباد بودهاست که بعدها آن را سبزوار خواندند.
در تاریخ بیهق آمدهاست: و سبزوار شهری بزرگ شد با انواع درخت میوهدار و سایهبخش، پس مردمان آن را سابزوار نوشتند و گفتند سبزوار کجنات تجری من تحت الانهار.
چند روایت در باب بنای سبزوار ذکر شدهاست:
بنابراین بنیاد سبزوار را میتوان در حدود سیصد میلادی مقارن با تشکیل سلسلهٔ ساسانی یا پیش از آن دانست.
فاصله شهر سبزوار از طریق جاده ۴۴ با مشهد در شرق ۲۳۰ کیلومتر و با تهران در غرب ۶۶۰ کیلومتر است. شهرستان سبزوار واقع در غرب استان خراسان رضوی براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای سه بخش به نامهای مرکزی و روداب و بخش ششتمد است.
کوههای جغتای عامل جدایی دشت جوین از جلگهٔ اصلی سبزوار بوده و در جنوب آن نیز کوه میش قرار دارد. به تعبیر دیگر سبزوار محصور در میان ارتفاعات شمالی و جنوبی است. چهره منطقی شرقی و شمالی این شهرستان کوهستانی و دارای اقلیم معتدل و در قسمتهای جلگهای با هوای گرم همراه است. تنها دو رشته رودخانهٔ فصلی به نام کال شور در این ناحیه وجود دارد که سیلابهای دشت سبزوار را به نمکزارهای کویر هدایت میکند.
زبان اکثریت مردم سبزوار فارسی است.
گویش مردم سبزوار از مجموعه گویشهای اصیل خراسانی و با منشأ فارسی دری است. با این حال لهجه سبزواری به دلیل حفظ اصالت خود در طول تاریخ، تفاوت اساسی با سایر لهجههای خراسانی دارد. به دلایل تاریخی واژههای لهجه سبزواری هنوز اصالت فارسی خود را حفظ کردهاست و کمتر از لغات دخیل در آن استفاده شدهاست. این واژهها زنده بوده و قدمت آن گاهی به دوران ایران باستان و گویشهای رایج در آن زمان میرسد و اکنون نیز بطور روزمره در محاوره بین مردم به کار میروند.
طبق قانون تقسیمات کشوری به سال ۱۳۱۶ در زمان رضا شاه پهلوی، سبزوار پس از مشهد پرجمعیتترین شهر در استان نهم بود. همچنین در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت و نیز در سال ۱۳۴۵ و ۱۳۵۵ سبزوار دومین شهر پرجمعیت استان خراسان بود.
در سرشماریهای سالهای ۱۳۶۵، ۱۳۷۵ و ۱۳۸۵ نیز در همین جایگاه قرار داشت تا اینکه در سرشماری سال ۱۳۹۰ به رتبهٔ سوم استان خراسان رضوی تنزل کرد (پس از مشهد و نیشابور). بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ شهر سبزوار با ۲۴۳٬۷۰۰ نفر جمعیت، سی و چهارمین شهر پرجمعیت ایران است.
با کشف یک ساطور متعلق به انسان ابزار ساز، قدمت سبزوار که پیش از این تنها ۶ هزار سال تخمین زده میشد به ۱۲هزار سال افزایش یافت. سنگ اولیه ابزار سنگی به صورت رگههایی در ارتفاعات بینالود وجود داشته و انسانهای آن روزگار، این سنگها را از طریق آب حمل کرده و به مناطق زیست خود انتقال داده سپس با تراش دادن سنگها، ابزار مورد نیاز شان را از آن تولید میکردند. بررسیهای باستانشناسی در بخشهای جنوبی سبزوار از انسانهای ابزارساز مربوط به دوران نوسنگی بدون سفال خبر میدهد.
بررسیهای دوتن از دیرینه شناسان بنام علی آریایی از ایران و کلود سیبلت از فرانسه طی دو فصل در حوزه کشف رود تعداد ۸۰ ساطور ابزار در این حوزه منجر شد. آنان در این بررسیها به این نتیجه رسیدند که قدیمیترین ردپای انسان ابزار ساز در آسیای جنوب غربی در این محل شناسایی شدهاست که قدمتی در حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار سال دارد.
ابزارهای بدست آمده از این منطقه شامل تبر، کارد و چاقو است که مورد استفاده انسان ابزار ساز قرار میگرفتهاست.
سبزوار در کنار جاده ابریشم یا جاده شاهی و راه زیارت معبد بودا قرار گرفتهاست. چهارتاقی دیو که به زعم برخی از پژوهشگران بقایای آتشکده آذربرزین مهر است در نزدیکی این شهر قرار دارد. بیش از ۵۰۰ اثر تاریخی از هزاره سوم قبل از میلاد تاکنون در شهرستان سبزوار شناسایی شدهاست که بیش از ۱۰۰ اثر آن به ثبت آثار ملی رسیدهاست.
تپههای باستانی شناسایی شده اطراف سبزوار، نشان دهنده تمدن انسانی مستمر در این بخش از ایران در هزاره سوم قبل از میلاد تا امروز است. مُهرهایی موسوم به مُهرهای " مروی بلخی " از دوران پیش از اسلام در سبزوار به دست آمده که نشان دهنده حاکیمت سیاسی این خطه است.
طی مطالعات پروفسور هنری پل فرانکفورت در سال ۱۳۸۶ و آثار کشف شده، مشخص شد که در هزاره سوم قبل از میلاد، سبزوار مرکز فرهنگ بوده و فرهنگی به ترکمنستان، افغانستان، عراق، هند، پاکستان و ایران مرکزی منتقل شدهاست.
لوگوی موزه سبزوار برگرفته از همین مُهرهاست.
ناحیه سبزوار در عصر پارت جزو تقسیمات مهم ملوک الطوایفی دولت اشکانیان بود و چون بر سر راه ابریشم قرار داشت، از اهمیت ارتباطی خاصی برخوردار بود. روستای بلاشآباد و سهدیر از دوران اشکانیان بوده که سهدیر امروزی در عصر اشکانیان یک نیایشگاه بودایی بودهاست.
محوطهٔ باستانی اطراف روستای ریوند در شمال غربی سبزوار نشان میدهد که این منطقه در عصر ساسانی شهری بزرگ بودهاست. در حوالی سبزوار در ریود (ریوند) آتشکدهای ساخته شده از سنگ و ساروج وجود دارد که بنای آن به دوران ساسانیان بازمیگردد و بازمانده از عصر رواج کیش زرتشتی در ایران باستان است که پس از اسلام آن را خانه دیو خواندهاند. همچنین روستای خسروگرد در ۵ کیلومتری سبزوار از اماکن دوره ساسانیان است.
علاوه بر این، همخوانی اسامی روستاهایی همچون کیقباد، کیخسرو، کیذور، کیذقان و… با اسامی اساطیری شاهنامه و نیز درخت چنار ۲۵۰۰ سالهٔ کیذقان به عنوان قدیمیترین موجود زنده خراسان نشان از رونق منطقه در آن دوران است.
حاکم خراسان احنف بن قیس عامل یزدگرد سوم بود فراری شد و در سال ۳۲ هجری قمری مردم سبزوار به اسلام گرویدند. به طوری که در این سال عبدالله بن عامر به فرمان خلیفهٔ سوم به خراسان آمد، وی اسود بن کلثوم را به ناحیه بیهق فرستاد. اسود کشته شد ولی برادرش ادهم به جنگ ادامه داد تا بالاخره اهل بیهق صلح کردند. در سال ۱۲۵ هـ. ق یحیی بن زید از زندان نصر بن سیار، والی خراسان در مرو فرار کرد و به بیهق آمد و از شیعیان بیهق سپاهی برضد امویان جمع کرد و نیشابور را گرفت سپس رهسپار بلخ شد اما در جوزجان مغلوب سپاه والی خراسان شد. پس از آن با رسیدن حمید قحطبه، سردار ابومسلم خراسانی، نصر بن سیار، از سبزوار گریخت. به دنبال آن در سال ۲۲۵ هجری قمری، حمزه بن آذرک سجستانی که از خوارج و پیشرو جوانمردان سیستان بود در پی آزادسازی خراسان از سلطه خلفای عباسی، سبزوار و دیگر شهرهای خراسان را تسخیر نمود. بعدها سبزوار به دست طاهریان افتاد که عبدالله بن طاهر این ناحیه را دوازده قسمت کرد بعد از طاهریان این ناحیه به دست صفاریان افتاد و در زمان یعقوب لیث، احمدبنعبدالله خجستانی عَلَم طغیان را برافراشت و در بیهق مستقر شد و سپاهی گرد آورد و نیشابور را گرفت ولی بدست غلامش کشته شد. رافع بن هرثمه هم در زمان عمرولیث در حدود سال ۲۸۰ هـ. ق به سبزوار حمله نمود تا شهر را از دست عامل وی بگیرد ولی برای دومین بار شکست خورد و فرار کرد. پس از صفاریان حاکمی به نام ابوسعیدک، از طرف سامانیان، بر بیهق حکومت میکرد اما مردم از او در رنج بودند و وی هم ظلم را به آنجا رساند که شبی جوانان بر او شبیخون زدند و او را کشتند. عامل نوح بن نصر سامانی در سال ۲۳۲ هـ. ق ابوعلی بن محمد محتاج به سبب اهمیت سبزوار به این شهر اعزام میشود و همزمان وشمگیر زیاری برای دفع او و تسخیر سبزوار حمله میکند و ابوعلی که تاب مقاومت نداشت فرار نمود. در زمان غزنویان، شهر به دست سلطان محمود افتاد. سلطان محمود و پسرش مسعود به سبزوار توجهی داشتند به طوری که پس از مرگ سلطان محمود، پسرش سلطان مسعود که برای گرفتن تاج و تخت او از اصفهان برمیگشت در بیهق منزل گرفت. همچنین ابوالفضل بیهقی نویسنده تاریخ بیهقی در دربار غزنوی بود. همزمان با شکست سلطان مسعود غزنوی و تسخیر نیشابور توسط سلجوقیان مردم بیهق نیز حکومت سلجوقیان را به رسمیت شناختند. در ۴۴۴ هـ. ق زمینلرزهٔ شدیدی در ناحیهٔ بیهق روی داد که ویرانی بسیار به بار آورد و باروی شهر سبزوار فرو ریخت. در ۴۶۴ هـ. ق این دیوار به دستور خواجهنظامالملک تجدید بنا شد. در حدود سال ۴۹۰ هـ. ق فرقهٔ باطنیه از قهستان به حوالی بیهق تاختند و قتل و نهب فراوان کردند. از میان سلجوقیان، سلطان سنجر سلجوقی به نواحی بیهق و مردم آن توجه خاصی داشت، وی در سفری با تمام لشگریانش پانزده روز در بیهق توقف نمود. مناره خسروگرد در سال ۵۰۵ هـ. ق از آثار باقیمانده از آن دوران است. در همین دوران غزها به بیهق هم آمدند و هفت روز شهر را محاصره کردند ولی نتیجهای عاید آنها نشد. (چون پایداری اهالی را در برابر خود دیدند خواستار صلح شدند و در این محاصره جز یک تن کشته نشد.) بعدها ناحیهٔ بیهق تسلط خوارزمشاهیان را پذیرفت. در سال ۵۶۱ هـ. ق در ماه محرم موید آی ابه، بیهق را محاصره کرد و در پنجم ماه صفر، پس از گروگان گرفتن از اهالی به نیشابور بازگشت ولی در سال بعد بار دیگر وی به محاصره سبزوار پرداخت و دو ماه پیوسته جنگ بود و در این وقت جماعتی از امرای خوارزم در سبزوار بودند سرانجام خوارزمشاه ایل ارسلان با لشکر فرا رسید و موید آی ابه مجدد به نیشابور بازگشت. در سال ۶۱۷ هـ. ق به سبب هجوم چنگیزخان به ایران، سلطنت خوارزمشاهیان پایان پذیرفت. در حمله مغول سبزوار مورد تهاجم تولیخان فرزند چنگیزخان قرار گرفت و حدود هفتاد هزار نفر کشته شدند. پس از آن سبزوار تا سال ۶۳۷ هـ. ق زیر نظر جنتمور والی خراسان مأمور از طرف اوکتایخان قرار گرفت. پس از آن نیز شاهزاده طغای تیمور از بازماندگان مغول بر سبزوار فرمانروایی کرد تا اینکه توسط یکی از پادشاهان سربداران کشته شد.
در دوران فرمانروایی طغاتیمور مغول، در سال ۷۳۷ هـ. ق اهالی باشتین سبزوار، علیه مغولان شورش کرده و وزیر خراسان را کشتند. قیام کنندگان نام سربداران برگزیده و سبزوار را پایتخت حکومت خود قرار دادند. طی ۵۰ سال حکومت سربداران در منطقه ویرانیهای بر جای مانده از هجوم مغولها و بیگانگان تا حد زیادی بهبود یافت. سربداران بر بخشهای وسیعی از شرقیترین نقاط خراسان گرفته تا کرانهٔ جنوب شرقی دریای خزر حکومت میکردند و از شمال نیز با غازان خان (خان کازان) جغتایی، سلطان ماوراءالنهر پیمان دوستی بستند.
در سال ۷۵۴ هـ. ق طغاتیمور مغول به دست خواجه یحیی کرابی کشته و حکومت ایلخانان منقرض گردید. ابن یمین شاعر پرآوازه دربار سربداران بود که نسخه خطی کتابش را در نبرد هرات از دست داد. در واپسین سالهای حکومت سربداران، امیر ولی به سبزوار حمله کرد، خواجه علی موید آخرین پادشاه سربداران از تیمور لنگ یاری طلبید. پس از چهار ماه محاصره تیمور لنگ فرا رسید و وارد سبزوار شد. تیمور دست نشانده خود را به حکومت سبزوار منسوب کرد و سبزوار را ترک کرد پس از چند سال، مردم به رهبری داوود سبزواری علیه وی شورش کردند. تیمور بیدرنگ بازگشت و شهر را محاصره کرد. سرانجام وارد سبزوار شد و قریب به دو هزار نفر از قیام کنندگان را لای دیوار برجی نهاده و زنده به گور کرد. در دوران سربداران بناهای بسیاری در سبزوار ساخته شد که اکنون نیز ثبت آثار ملی ایران شدهاند. مسجد جامع و حوض هشت پایه از مهترین آثار این دورهاند. همچنین سکههای ضرب شده سربداران در موزه ملی ملک، آستان قدس و… نگهداری میشود. در سالهای اخیر تندیس هفت پیکر سربداران، ساخته و در ورودی شهر قرار داده شدهاست.
در حدود سال ۹۱۶ هـ. ق خراسان در دست محمدخان ازبک از نوادگان چنگیزخان بود. شاه اسماعیل او را به قتل رساند و خراسان را تصرف کرد. در این سالها خراسان بارها مورد هجوم ازبکان قرار گرفت. در سال ۱۰۰۲ هـ. ق عبدالمومن خان ازبک سبزوار را تصرف کرد. شاه عباس صفوی با سپاهی به سمت سبزوار آمد و عبدالمومن خان به سمت بلخ متواری شد. بعد از ویرانیهایی که نتیجه حملات پی در پی ازبکان بود سبزوار مجدداً توسط شاهان صفوی آباد شده و رونق یافت. شاه عباس صفوی در شهر و نواحی سبزوار کاروانسراها و آب انبارهای عظیم ساخت که اکنون ثبت آثار ملی شدهاند. در سال ۱۱۴۴ هـ. ق شاه طهماسب صفوی طی حکمی از طرف نادرشاه، توسط محمد حسن خان قاجار در سبزوار به قتل رسید. در سال ۱۱۶۲ هـ. ق احمدشاه افغان پس از فتح هرات و مشهد به سبزوار آمد ولی هنگامی که قصد تصرف استرآباد داشت در مزینان با سواران محمدخان قاجار برخورد و شکست خورده، متواری شد. در سال ۱۱۶۷ هـ. ق شاه پسند خان افغان مابین مزینان و سبزوار با قاجاریان جنگیده و سپاه افغان شکست خورد.
در زمان فتحعلی شاه قاجار، اللهیار خان قلیچی حاکم سبزوار، هنگامی که بین قاجاریان، زندیان، و باقیماندگان افشاریان بر سر حاکمیت بر خراسان نزاع بود، به قدرت رسید. اما پس از مدت کوتاهی تسلیم شد و با وساطت عباس میرزا نایب السلطنه مورد عفو و بخشایش قرار گرفت. در سال ۱۲۷۱ هـ. ق ناصرالدین شاه قاجار، حسن خان سبزواری و محمد حسن خان سرتیپ فراهانی را جهت دفع محمدامین خان که خود را خوارزمشاه میدانست مأمور کرد. سرانجام آنان، سپاه چهل هزار نفری محمدامین خان را در اطراف سرخس شکست دادند و سر بریدهٔ او را به دارالخلافه طهران فرستادند. در سال ۱۲۸۴ هـ. ق ناصرالدین شاه که برای زیارت امام رضا به مشهد میرفت در ۲۷ محرم وارد سبزوار شد و در باغی در کوشک منزل کرد. در همین سال نواب پرویز میرزا، حاکم سبزوار ملقب به نیّرالدوله شد. سبزوار در این دوره چهار دروازه به نامهای دروازه عراق، ارگ، نیشابور و سبریز داشته و دارای یازده محله بوده به نامهای:نقابشک، حمام حکیم، مزار سبز، سردیه، محله آقا، ارگ، حاجی مقلو، الداغی، زرگر، سبریز و کوچه نو. شهر دو مدرسه به نامهای مدرسه نو و مدرسه کهنه و پنج کاروانسرا داشتهاست. شیخ علی صحاف، اولین نماینده سبزوار برای مجلس شورای ملی، در زمان مظفرالدین شاه قاجار بود. پس از وی میرزا حسن آیتی و شاهزاده محمدهاشم میرزا افسر به نمایندگی مجلس شورای ملی از سبزوار انتخاب شدند. در دوران قاجار بقایای ارگ سبزوار که بر روی خرابیهای سپید دژ کهن بنا شده بود در اواخر دوران قاجار به کلی ویران گشت و در سال ۱۲۹۸ خورشیدی ارگ و اراضی جانب شمالی آن توسط دکتر قاسم غنی تسطیح و درختکاری و تبدیل به باغ ملی شد. در همان سال بیمارستان حشمتیه تأسیس گردید.
در آذر ماه ۱۳۰۴ خورشیدی، مجلس مؤسسان مقام سلطنت را به رضاشاه، سرسلسلهٔ خاندان پهلوی سپرد؛ برای جلوس رضاشاه در تمام شهرها از جمله سبزوار جشن و چراغانی بود. در سال ۱۳۰۷ باغ ملی سبزوار میزبان امانالله خان، پادشاه افغانستان و همسرش و نیز همسر رضا شاه بود که شیخ بهلول گنابادی جشن را برهم زد. رضا شاه پهلوی و محمدرضا شاه نیز به سبزوار آمدهاند. رضا شاه در سفرش به سبزوار در باغ دکتر غنی که فعلاً مقر فرمانداری است با علما و رجال شهر ملاقات نمود.
در دوره پهلوی اول، معماران برجسته ای از شهرهایی همچون یزد و کرمان به سبزوار مهاجرت کردند. منزل بیدخوری از آثار برجستهٔ این دوره است که دارای بادگیری فاخر میباشد.
سبزوار در سال ۱۳۳۹ هنگام بازدید نخستوزیر وقت عنوان شهر نمونه را گرفت.
در سال ۱۳۵۳ شهبانو فرح پهلوی از بعضی اماکن تاریخی سبزوار دیدن کرد و پارک کویری حارث آباد سبزوار را افتتاح کرد.
در سالهای ۱۳۱۷–۱۳۱۸ خیابانهای بیهق و اسرار بر روی دو بازار قدیمی عمود برهم که به چهار دروازه شهر ختم میشد احداث شد و به موجب آن بخشی از مسجد جامع، بازار سرپوش، مدارس فخریه و شریعتمدار تخریب و بازسازی شد. همچنین در عکس هوایی سازمان نقشهبرداری کشور در سال ۱۳۳۵ از سبزوار تعداد زیادی یخدان مشاهده میشود که تعداد کمی از آنها باقی ماندهاست.
پیش از انقلاب ۱۳۵۷، در اوضاع نابسامان کشور، مجسمه محمدرضا شاه در میدان مرکزی شهر توسط شهروندان برای مدت کوتاهی حفاظت میشد.
سبزوار دارای بیش از یکصد و پنجاه اثر تاریخی ثبت شده در آثار ملی میباشد، که در این میان مدرسهٔ فخریه با ۱۱۰۰ سال قدمت به عنوان قدیمیترین مدرسهٔ ایران و مسجد پامنار با مناره جنبان، به عنوان قدیمیترین مسجد خراسان از اهمیت ویژهای برخوردارند.
همچنین سبزوار دارای ۱۶ کاروانسرا شامل ۱۱ کاروانسرای برونشهری و ۵ کاروانسرای درونشهری است.
برخی از جاذبههای تاریخی سبزوار عبارتند از:
در سال ۱۳۸۰ توسط اداره میراث فرهنگی، ۲۲۰ خانه قدیمی در سبزوار شناسایی شد و از بین، تعداد ۲۵ خانه تاکنون در فهرست آثار ملی ثبت شدهاند.خانهٔ تاریخی عظیمیان قدیمیترین خانهٔ سبزوار است که از دوران تیموری بر جای ماندهاست.
تپههای تاریخی بسیاری در سبزوار وجود دارد که شاخصترین آنها تپه عیدگاه است که یکی از دو تپه معروف و منحصر به فرد دنیاست و مشابه این تپه تنها در عشقآباد ترکمنستان با عنوان تپه نمازگاه وجود دارد. تاکنون بیش از ۵۰۰۰ قطعه شیء تاریخی در سبزوار کشف شده که در مخزن موزه خراسان نگهداری میشوند.
از جمله دهکدههای تاریخی سبزوار میتوان به مزینان، زعفرانیه، خسروگرد، باشتین و بسیاری دیگر اشاره کرد.
سه اقامتگاه بومگردی در سه روستای طبس، مزینان و زعفرانیه دایر است.
روستای تاریخی زعفرانیه به تنهایی ۶ اثر ثبت شده دارد.
کلاه فرنگی -پامنار -سبریز -دروازه عراق -حمام حکیم - پیرنیا -گود انبار - قنبر سیاه -افتخار -نه بام -پادگان عرب ها- جعفرآباد -سروستان - هفت پیچ (قربانیها)-سرده -ارگ -نواش -کوشک -باغ رضوان -عطاملک -آب قصبه -باغ متولی
غذاهای محلی رایج در سبزوار دارای تنوع و فراوانی بوده و هرکدام از آنها مربوط به یک مقطع زمانی خاص میباشد از مشهورترین این غذاها میتوان به سادهترین غذاها که براحتی طبخ میشود آوجیج -کَمِهجوش- اِشْکِنِه- کُماج- مِسوه- دِنی- کاچی- آش جوش بِرِه- آش ماست- آش قوریتی- قِلیَه بادمجان، عِلِف ماست (شبیه بورانی اسفناج) اشاره نمود؛ ولی این غذاها طوری نیست که مردم این دیار همیشه از آن استفاده نمایند و غذاهای رایج و معمول در کشورمان نیز در این شهر پهناور طبخ و مورد تناول قرار میگیرد. از غذاهایی که میتوان آن را منتسب به مردم روستاهای سبزوار و از جمله نوده ارباب دانست قورمه است، غذایی که از گوشت پخته شده گوسفند طبخ میشود به این صورت که گوشت گوسفند پرواری را در دنبه خودش سرخ میکنند و در پوست میریزند و در ایام گوناگون برای طبخ غذاهای ترکیبی از آن استفاده میکنند.
در شهرستان سبزوار هنرهای سنتی چه بسا به لحاظ تفنن و چه جهت رفع نیازهای روزمره در گذشته رواج کامل داشته و محصولات هنری در بازارهای پر رونق عرضه میشدهاست اما امروزه از آن خلاقیتها و ابداعات و ابتکارات چندان خبری نیست و در معدود کارگاهها، گیوه دوزی، نمد مالی، مسگری، سفالگری، خراطی و سبدبافی به گونهای محدود رواج دارد صرفاً برای تأمین بخش بسیار ناچیزی از نیاز روستاییان میباشد و چندان هم با معیارها و مصداق هنرهای سنتی شهرستان تناسب ندارد. در این شهرستان ۴۵ رشته از هنرهای سنتی فعالیت دارند.
محمود دولتآبادی، ملا هادی سبزواری، ملا حسین واعظ کاشفی، قاسم غنی، ابوالفضل بیهقی، سید عبدالاعلی سبزواری، دکتر علی شریعتی، ابوبکر بیهقی، بهزاد نبوی، سید حسن امین، ابوالحسن بیهقی، خانواده رضایی، محمود عنبرانی، محمدتقی صدر، ضیایی سبزواری، حسین قندی، حبیب رضایی، سعید سلطانپور، علی دیواندری، سیروس غنی، علیاکبر فروتن، حمید سبزواری، محمدرضا سنگسفیدی، ایرج مهدیان، هدایت هاشمی و ابن یمین از بزرگترین مشاهیر سبزوارند.
رایجترین و پر رونقترین هنر سنتی شهرستان هنر قالیبافی است که در شهر و روستا رواج دارد اما این هنر هم مثل دیگر هنرهای سنتی رو به زوال است. در حال حاضر قالی بافان سبزواری از طرحهای مشهدی، تبریزی و کاشانی استفاده میکنند که تعداد آن ۲۲ طرح است. در روستای جوین نیز طرحهای بلوچی و کردی بیشتر توسط بانوان بافته میشود. طرحها و نقشههای قالی سبزوار مثل دیگر شهرها و روستای خراسان شاد و اصیل و زیباست و در صورت توجه و عنایت بیشتر میتوان علاوه بر پاسداری از فرهنگ اصیل و هنرهای سنتی، منبع اقتصادی مهمی نیز باشد.
هنوز در گوشه و کنار سبزوار میتوان با مراکز تولید صنایع دستی و مشاغل سنتی روبرو شد. بازارهایی که همانند سالیان گذشته در آن استاد کاران به کار مشغولند. از جمله این مشاغل سنتی در شهرستان سبزوار میتوان به آهنگری، خراطی، نمدمالی و نخ تابی اشاره نمود. مهمترین سوغات سبزوار کلوچه زنجفیلی سبزواری است که در میان مردم محلی و گردشگران طرفداران بسیاری دارد. ادویههای سبزوار (زیره، زردچوبه و…) هم مرغوبیت خوبی دارند
نخستین سالن سینمای سبزوار، میهن نام داشت که با گنجایش تقریبی ۶۰ صندلی در سال ۱۳۱۸ افتتاح شد. سپس در سال ۱۳۴۰ دو سینمای شهرزاد و سعدی به ترتیب با ظرفیتهای ۵۵۰ و ۱۰۰۰ نفر و پس از آن، سینما آریا تأسیس شد. دو سینمای شهرزاد و آریا متعلق به تاجران سرشناس برادران رضایی بود. همچنین سبزوار دو سینمای روباز داشت.
پس از انقلاب با بسته شدن سینماها و نیز مصادرهٔ اموال برادران رضایی، تنها سینما سعدی باقی ماند و نام آن نیز به سینما بهمن تغییر یافت.
درحال حاضر سینما بهمن تنها سینمای دایر، در سبزوار میباشد.
از جمله فرهنگسراهای سبزوار میتوان به فرهنگسرای اسرار، فرهنگسرای آفتاب، فرهنگسرای آزادگان و فرهنگسرای امام رضا (ع) اشاره کرد.
فرهنگسرای امام رضا (ع) با زیربنای ۳۵۰۰ متر مربع در زمینی به وسعت ۱۲ هکتار، مجللترین و مجهزترین فرهنگسرای سبزوار است که در دی ماه سال ۱۳۹۵ از سوی آستان قدس رضوی توسط حجتالاسلام رییسی افتتاح شد.
سبزوار دارای کتابخانههای بسیاری است که بیشتر آنها به صورت مشارکتی، توسط خیرین احداث شدهاند، در جدول روبرو نام تعدادی از مهمترین کتابخانههای سبزوار آمدهاست.
علاوه بر اینها میتوان به کتابخانههای مراکز آموزش عالی شهرستان و نیز پویندگان افچنگ، شهید امیری شامکان، مصطفی خمینی روداب، بیهقی ششتمد و … در حومه شهرستان اشاره کرد.
موزههای سبزوار عبارتند از:
مردم سبزوار معتقدند جنگ ایرانیان و تورانیان در حوالی سبزوار اتفاق افتادهاست. همینطور معتقدند گور سهراب در این شهر و در محل فعلی شهرداری سبزوار قرار داشتهاست و کلاه خود و زره مکشوفه در سالهای گذشته به موزه آستان قدس رضوی تحویل شده و شهرداری سبزوار در حال حاضر بنای یادبودی بر آن نهادهاست. هر چند بسیاری داستان رستم و سهراب را اثری اساطیری میدانند. میدان مرکزی شهر تا مدتها «دیو سفید» خوانده میشد. در تاریخ بیهقی (تاریخ مسعودی) مطالبی در این خصوص آمدهاست و در شرح مسافرت شاه طهماسب صفوی به خراسان و گذرش از شهر سبزوار به هنگام اجرای نمایش رستم و سهراب توسط کسانی که برای خیر مقدم به پیشواز شاه آمدهاند از اینکه مردم سبزوار اینگونه با شاهنامه و مضامین آن آشنایند متعجب میشود.
سبزوار را شهر آیینهای نستوه گویند و آیینهای سنتی فراوانی همچون آیین اسب چوبی، آیین ورشرنگ، آیین چادرپوشان حسینیه قنادها و… در این شهر برگزار میشود.
آیین کهن اسب چوبی به دوران سربداران بازمیگردد و یکی از نمادهای فرهنگی سبزوار است که در بعضی از شهرهای ایران و همچنین در ترکمنستان و تاجیکستان نیز برگزار میشود.
آیین چادرپوشان حسینیه قنادها نیز بیش از ۸۰ سال است که در سبزوار برگزار میشود که چادر آن را در اصفهان ساخته و با شتر به سبزوار آوردهاند. بر روی چادر نقوش شیر و شمشیر متأثر از پرچم دوران صفوی دیده میشود و به اشعار کلیم کاشانی مزین شدهاست.
در سال ۱۲۹۸ بیمارستان حشمتیه، به عنوان اولین بیمارستان در شرق کشور و همچنین درخراسان بزرگ، توسط پزشک مشهور دکتر قاسم غنی در سبزوار تأسیس شد. این بیمارستان در دهه هشتاد بازسازی و در سال ۱۳۹۴ به بهرهبرداری رسید. هماکنون سبزوار دومین قطب پرتو درمانی شرق کشور و نیز دومین شهر دارای درمانگاه سوختگی پس از مشهد است.
همچنین نوزدهمین پایگاه اورژانس هوایی کشور در بیمارستان دکتر واسعی مستقر است. این پایگاه پوشش دهنده شهرستانهای غرب خراسان رضوی و جنوب خراسان شمالی است.
بیمارستانهای سبزوار عبارتند از:
سبزوار به لحاظ موقعیت تجاری و بازرگانی دربین شهرهای استان خراسان رضوی از جایگاه ممتازی برخوردار است و دارای تعداد زیادی بازرگان میباشد.
ورزش هندبال در سبزوار به سال ۱۳۴۷ بازمیگردد که تیم سبزوار هشت سال پیاپی قهرمان آموزشگاههای خراسان بود تا اینکه نخستین مدرسه هندبال ایران در سال ۶۱ در سبزوار تأسیس شد و موجب شد تا سبزوار ۱۰ سال قهرمان مطلق ایران باشد.
در دهه ۷۰ سبزوار با نام پیکان در مسابقات حضور پیدا کرد و در آن سالها موفق به کسب ۲ مقام قهرمانی، ۲ نایب قهرمانی و یک مقام سومی شد. سپس تیم سبزوار با نام ثامنالحجج به کار خود ادامه داد و هندبال آقایان ۳ دورهٔ متوالی و هندبال بانوان آن ۵ دورهٔ متوالی قهرمان لیگ برتر بود. همچنین تیم هندبال سبزوار بارها نمایندهٔ ایران در مسابقات آسیا بودهاست. پس از با منحل شدن تیم ثامنالحجج، تیم بیتا سبزوار تنها نمایندهٔ خراسان در لیگ برتر شد اما این باشگاه بعد از یک سال از تیمداری انصراف داد و پس از ۲ سال وقفه، تیم سربداران با حمایتهای مسئولین نماینده سبزوار در لیگ برتر سال ۹۷ شدهاست. سبزوار مهد هندبال ایران لقب گرفتهاست و تاکنون بالغ بر ۶۵ مقام اول تا سومی در مسابقات مختلف را در کارنامه خود دارد.
نخستین عنوان قهرمانی استان خراسان رضوی در لیگ برتر کشتی باشگاههای کشور توسط تیم سبزوار کسب شد و توانست سه سال متوالی قهرمان لیگ برتر کشتی آزاد ایران بماند.
تیم والیبال نشسته ثامنالحجج سبزوار در سال ۹۲ بدون شکست در جام باشگاههای آسیا قهرمان شد و سهمیه حضور در مسابقات باشگاههای جهان را نیز کسب کرد.
موتورسواری از جمله محبوبترین ورزشها در سبزوار میباشد. پیست موتور کراس سبزوار در سال ۹۴ میزبان مسابقات چندجانبه موتورکراس شرق کشور بود.
همچنین پیست اتومبیلرانی سبزوار که با همکاری ارتش جمهوری اسلامی ایران ساخته شده در سال ۹۴ میزبان مسابقات کشوری اتومبیلرانی آفرود بود.
در فروردین ماه ۹۶ مسابقات اسلالوم کشندهها (تریلی) برای دومین بار در سطح شهرستان در سه کلاس، تکمحور، جفتمحور و بانوان برگزار شد.
بیش از ۵۰۰ ورزشکار در رشته ورزشهای پهلوانی و زورخانهای در هفت زورخانه سبزوار فعال هستند. زورخانههای سبزوار از جمله قدیمیترین زورخانههای خراسان رضوی است و بزرگانی همچون محسن گلستانی زاده و زنده یاد سید حسن نقیب زاده و بسیاری دیگر از دامان سبزوار برخاستهاند.
سبزوار تاکنون توانستهاست عناوین قهرمانی و نایبقهرمانی بسیاری در رشتههایی نظیر کشتی با چوخه، دومیدانی، سپک تاکرا، کاراته، کیوکوشین کاراته، جودو، ووشو، پاورلیفتینگ و… کسب نماید و جایگاه خویش را به عنوان یکی از قطبهای ورزشی شرق کشور تثبیت نماید.
در مسابقات بینالمللی نیز در رشته تک حرکت پرسسینه علی خسرویپویا به مقام قهرمانی جهان دست یافت.
از ورزشهای محلی در سطح شهر، میتوان به کوهنوردی، پارکور و نیز تیمهای محلی بسکتبال خیابانی و فوتسال اشاره کرد که گاهی در جام رمضان و دیگر جامهای مناسبتی با یکدیگر به رقابت میپردازند.
هرساله تیمهای صخرهنوردی بسیاری از سراسر کشور برای پیمایش کوهها و آبشارهای صعبالعبور بفره در شمال غربی سبزوار به این شهرستان مراجعه میکنند.
سبزوار بر سر شاهراه مواصلاتی کشور قرار گرفته و جادههای ۴۴، ۸۷ و آزادراه در حال احداث حرم تا حرم از آن عبور کرده و نیز بزرگراه ترانزیتی ترکمنستان - قوچان - سبزوار از مسیر سبزوار به دیگر نواحی داخلی کشور هدایت میشود.
به منظور جلوگیری از عبور و مرور ماشینهای ترانزیت از درون شهر، بزرگراههای کمربندی شرقی سبزوار(هشت بهشت) و کمربندی شمالی سبزوار (ابریشم) ساخته شده و از این طریق ماشینهای سنگین به کمربندی جنوبی و کمربندی غربی منتقل میشوند. اتوبان شهدای هستهای (شهرک توحید) نیز طویلترین و عریضترین گذر درونشهری سبزوار است که از شمال به جنوب کشیده شدهاست.
سازمان اتوبوسرانی سبزوار در سال ۱۳۷۱ تأسیس گردید و هماکنون با تعداد ۱۵۰ دستگاه اتوبوس و در ۱۶ خط روزانه حدود ۸۰ هزار نفر مسافر درونشهری را جابهجا مینماید. بهرهمندی از خطوط نیازمند کارت بلیطی الکترونیکی تحت عنوان سبزوار کارت میباشد.
حدود دوهزار تاکسی سواری با کاربریهای خطی، گردشی، بیسیم، پایانه و فرودگاه در سبزوار روزانه افزون بر ۱۰۰هزار مسافر را در سطح شهر جابهجا مینمایند. در حال حاضر تعداد تاکسیهای بیسیم فعال در شهر سبزوار ۱۲۰ دستگاه است.
در سال ۱۳۸۲ فرودگاه سبزوار افتتاح شد و اکنون دارای پروازهای بینالمللی است و تنها فرودگاه موجود در خراسان رضوی است که پس از فرودگاه مشهد به جابجایی مسافر میپردازد. این فرودگاه که قبلاً در سالهای ۹۰ و ۹۱ پروازهای خارجی به دمشق و بغداد را تجربه کردهاست، هماکنون ۶ روز در هفته دارای پرواز مستقیم رفت و برگشت به تهران میباشد. این فرودگاه در اردیبهشت ۱۳۸۵ به عنوان مرز مجاز هوایی شناخته شد و در سیزدهم دی ماه ۱۳۸۹ نیز به صورت ۲۴ ساعته عملیاتی شد.
راهآهن اتصالی سبزوار به شبکه ریلی کشور از ایستگاه سلطانآباد منشعب و به شهر سبزوار متصل میشود. طول این مسیر در حدود ۴۵ کیلومتر میباشد و در دست ساخت است. این مسیر در ادامه به راهآهن مشهد-بافق و مشهد-بیرجند-زاهدان امتداد خواهد یافت.
پایانهٔ مسافربری سبزوار با زیربنای ۴۰۰۰ مترمربع در زمینی به وسعت ۱۰ هکتار در سال ۱۳۷۶ احداث شدهاست. این پایانه هماکنون ۷ شرکت مسافربری فعال داشته و روزانه به بسیاری از شهرها از جمله تهران، کرج، مشهد، گرگان، ساری، بجنورد، اصفهان، کاشمر و دیگر شهرهای منطقه سرویسدهی مینماید. همچنین تاکسیهای برونشهری زیر نظر این پایانه به جابهجایی مسافر به شهرهایی همچون قوچان، اسفراین، جوین و… میپردازند.
سبزوار در اسفند ماه ۱۳۹۳ به عضویت مجمع شهرداران آسیایی درآمد و نیز با دو شهر جهان خواهرخوانده است:
«در هر ناحیه و ولایتی چیزی بود بدان ناحیه و ولایت منسوب، گویند حکمای یونان، زرگران شهر حرّان، … ادبای بیهق و غرض ازین نسبتها آن بود که در هیچ موضع دیگر مثل این چیزها که یاد کرده آمد، نبود.»
«سبزوار یکی از شهرهای معظم حکومتنشین و آباد خراسان است. بسیار شهرچهٔ مرغوب و خوش آب و هوای قشنگ است. نسبت به سایر شهرهای خراسان پاکیزه و آزاده است.»
«شاید بهمناسبت باغهای زیادی که مانند کمربند آن را فراگرفتهاند، چنین (سبزوار) نامیده میشود.»
حکایت محمد خوارزمشاه کی شهر سبزوار کی همه رافضی باشند به جنگ بگرفت اما جان خواستند گفت آنگه امان دهم کی ازین شهر پیش من به هدیه ابوبکر نامی بیارید.