خاروانا (کاروانا) یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی و مرکز اداری بخش خاروانا در شهرستان ورزقان است. نام تاریخی این شهر در زبان ترکی آذربایجانی به معنی محلی برای کاروان است. شهر خاروانا در استان آذربایجان شرقی، شهرستان ورزقان واقع شده‌است و جمعیتی بالغ بر ۳۳۵۳ نفر طبق آمار سرشماری سال ۱۳۹۵ می‌باشد. این بخش از طرف شمال با کشور ارمنستان و جمهوری خود مختار نخجوان، از طرف جنوب با شهرستان مرند و شبستر، از شرق با بخش مرکزی ورزقان و از غرب با شهرستان جلفا بخش سیه رود هم‌مرز می‌باشد.

فاصله این بخش تا مرکز شهرستان ۶۴ کیلومتر، تا مرکز استان از مسیر ورزقان ۱۴۹ کیلومتر و از مسیر طرزم ـ قینر ۱۰۴ کیلومتر می‌باشد. بخش خاروانا شامل سه دهستان به نام‌های دیزمار مرکزی، ارزیل و جوشین، یک شهر و ۴۸ روستا و آبادی می‌باشد.

تاریخ

از گذشته‌های بسیار دور، شهر خاروانا مرکز بخش دیزمار قاراداغ بوده‌است. حمدالله مستوفی (۷۵۰–۶۸۰) در صفحه ۱۳۲ کتاب نزهة القلوب منطقه دیزمار را ولایت یکپارچه می‌داند. او دربارهٔ دیزمار می‌نویسد: «دیزمار ولایتی است در شمال تبریز کما بیش پنجاه پاره دیه بود و دوزال و کوردشت و قولان و هزار[=هراس و کاروانا(خاروانا) از معظمات آن. هوایش معتدل به گرمی و آبش از آن جبال برمی‌خیزد و فضلابش در ارس می‌ریزد حاصلش غله و پنبه و انگور و میوه به همه انواع می‌باشد و پیشتر از همه جا رسد و نوباوه تبریز از آنجا باشدحقوق دیوانش چهل هزار و هشتصد دینار است». [لازم است ذکر شود که در زمان صفویه عشایر پیرعلیلوی رومی، مقدم، بایبردلو، سادات مصری کوه کمر و... در منطقه دیزمار در روستاهای جدیدالاحداث ساکن شدند. موج دوم مهاجرت از آن سوی ارس در زمان فتحلیشاه قاجار روی داد که در آن زمان قاجار کرداحمد، عشایر پسیان سهرون و گل آخور، الیاسکانلوهای دیزمار شرقی، چلبیانلوهای لیلاب و مردانقم و... در آبادی‌هایی جدیدالاحداث ساکن شدند و دیزمار در گذشته نه چندان دور ۱۹۶ آبادی بزرگ و کوچک داشت.در جلد چهارم فرهنگ جغرافیائی ایران جمعیت دیزمار ارسباران ۴۱۲۳۰ نفر و تعداد آبادی‌های آن ۱۱۲ پارچه گزارش شده‌است. علاوه بر آن اویلق، اندریان، ایری بالا، کوه کمر، کماربالا، سیه رود، خانه سر، جوشین، علیلر، مردانقم، مزرعهٔ شادی، شرف آباد و… را از آبادی‌های معروف دیزمار ارسباران معرفی نموده‌است. اما آنچه مسلم است در زمان نگارش کتاب مزبور ده‌ها روستای تاریخی دیزمار نظیر قینر، کهل، سار، ایوند، امند، ورکش، کلانکش، گنزنق، اولی کندی، مزرعه، زین‌آباد، موجمبار، لاری و… که در نزدیکی مرند به ویژه تبریز قرار دارند جزو شهرستان‌های مزبور به حساب آمده‌است که در حال حاضر پس از ارتقاء شبستر از بخش به شهرستان این روستاها بین شهرستان‌های تبریز، شبستر و مرند تقسیم شده‌است.

مشاهیر معروف خاروانا عبارت اند از.

علامه جعفری - ستارخان - محمد تقی پسیان - سید یوسف مدنی

منابع

• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.