سَراوان از شهرهای استان سیستان و بلوچستان و مرکز شهرستان سراوان است. محل کنونی شهر سراوان تا پیش از سال ۱۳۰۵ خورشیدی روستایی بوده به نام شستون.

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۹۱ هزار و ۶۶۱ نفر شامل ۹۶ هزار و ۵۸۹ نفر مرد و ۹۵ هزار و ۷۲ نفر زن بوده‌است.

آثار تاریخی

در محلی به نام داورپناه در سراوان، کوهی به نام مهرگان (فتح میم) وجود دارد که پیش از اسلام محل انجام مراسم نیایش به اهورامزدا بوده‌است.

قدیمی‌ترین مسجد مکران تحت عنوان مسجد جامع دزک (سراوان) با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال در این شهر ساخته شده‌است. سراوان دارای آثار تاریخی بسیاری می‌باشد که می‌توان در بخش مرکزی به تپهٔ کلاتک واقع در حومهٔ سراوان در روستای آسپیچ، تپه روباهک در روستای دزک همچنین قلعه‌ها و آثار موجود در شهر جالق بسیار دیدنی و از نظر تاریخی قابل اهمیت هستند. مانند قلعهٔ شیشه ریز و قلعه سرکوه که متأسفانه به دلیل بی‌توجهی در حال ازبین رفتن هستند. سنگ نوشته‌های دره نگاران ناهوک آثار بسیار قدیمی و جالبی هستند که قدمت سراوان را به وضوح مشخص می‌کنند. مدرسه دینی مولوی شهداد و خانه‌ها و درخت سرو قدیمی سرجو از آثار مهم مرکز شهرستان می‌باشد.

به گزارش ایرنا و به نقل از ریس اداره میراث فرهنگی سراوان ۴۲۰اثر تاریخی در سراوان وجود دارد که ۱۳۰ اثر آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.

۱–۲ سنگ نگاره‌های سراون بزرگ‌ترین نگارخانه سنگی در ایران:مهمترین و بیتشرین محل قرارگیری سنگ نگاره‌ها در محدوده مناطق شهرستان را «کوه مهرگان»، «دره کندیک»، «دره شیر و پلنگان»، «دره درو»، «دره هلی»، «کوه تونان» در سب و سوران و نقاشی‌های صخره ای «پیرگوران» و همچنین شامل روستای ناهوک، سنگ نگاره‌های «سر دشت ناهوک»، «دره نگاران» و «گشت» اشاره کرد. مهم‌ترین این سنگ نگاره‌ها که بر روی کوه‌های منطقه سردشت دردره ای بنام دره نگاران در محدوده روستای ناهوک واقع شده‌است وبراساس بررسی‌های تاریخی وکارشناسی‌های باستان‌شناسی مربوط به دره شکار مربوط به ده هزار سال پیش است.

سنگ نگاره‌های دره نگاران ناهوک :دره نگاران» مجموعه ای کم‌نظیر از نقش و نگار کنده شده بر روی سینه سنگ‌ها و صخره‌ها است که نظر هر بیننده ای را به خود جلب می‌کند. در این محل انبوهی از نقوش اصیل و قابل مطالعه وجود دارد که با توجه به تعداد زیاد نقش و نگار آن را از جمله باستان شناسان اعلام کرده‌اند که توجهی به مجموعه نقوش دره نگاران مشخص می‌کند که مهاجران و مهاجمان در هزاره قبل از میلاد مسیح به این سرزمین وارد شده‌اند.

سنگ نگاره‌های کوهمهرگان:درایران باستان مردم دارای کیش ومذهب زردتشتی بودند که مزدسینا آئین‌هایباستانی همچون جشن مهرگان راکهیکی از مهم‌ترین جشن‌های آنان بشمار می‌رفت انجام می‌دادند. بر فراز کوه مهرگان که کوهی کم ارتفاع می‌باشد و در حدود ۴۰ متر ارتفاع دارد بر روی صخره‌های نسبتاً صاف و هموار آن، نقوش فراوانی دیده می‌شود که از جمله مهم‌ترین موضوعات نقوش آن می‌توان به نقوش شکار حیوانات علف‌خواری همانند غزال، جبیر و بز کوهی اشاره کرد؛ که آثاری از نقوش انسانی یا حیوانی همچون نقش دو انسان در حال گفت وگو با یکدیگر یا نقش یک بز و یک غزال یا جبیر نیز در میان سنگ نگاره‌های کوه مهرگان به چشم می‌آید. این کوه در حومه شرقی شهرسراوان ودر حد فاصل دو جاده آسفالته سراوان به روستای دزک و همچنین جاده آسفالته دیگر سراوان به آسپیچ محمدی وکوهک ودر موازات آن قرارگرفته‌است مردم محلی:از این کوه بنام کوه مهرگان یاد می‌کنند که بر فراز این کوه وبر روی سطح صخره‌های آننقوش متنوعی نقش شده بود که متأسفانه در حال حاضر تنها بخشی اندک ازآنها باقی مانده‌است. اکثرسالمندانساکندر همجوارانازتعداد فراوان و تنوع این نقوش از بین رفته یاد می‌کنند؛ که احتمالاً بعد از آمدن آیین اسلام به تدریج نابود شده‌اند.

موزه زنده سفال هفت هزار ساله سراوان

مرداد ماه ۱۳۹۶ ارزیابان سازمان یونسکو به منظور بررسی ظرفیت‌های روستای «کلپورگان» به عنوان نخستین روستای نامزد شده ایران برای ثبت جهانی وارد این روستا شدند. وبعداز داوری یک ماه بعد به عنوان میراث ارزشمند موزه زنده سفال ثبت جهانی شد

در آذر ماه ۱۳۹۶ و در جشن ثبت جهانی این روستا، رئیس منطقه‌ای شورای جهانی آسیا و اقیانوسیه و معاونش لوح ثبت روستای سفالگری کلپورگان به عنوان نخستین روستای جهانی منطقه آسیا و اقیانوسیه را به مسوولان و مردم سیستان و بلوچستان واگذار کردند.

روستای کلپورگان در بیست و پنج کیلومتری شرق سراوان و ۳۵۰ کیلومتری زاهدان، واقع شده‌است.

زمین‌لرزه سراوان سال ۱۳۹۲

در تاریخ ۲۷ فروردین ۱۳۹۲ زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۸/۸ ریشتر منطقه سراوان در استان سیستان و بلوچستان را لرزاند. به دلیل عمق کانونی بسیار زیاد که حدود ۹۰ کیلومتر بود این زلزله خسارت زیادی در پی نداشت؛ و به همین دلیل لرزش‌های این زلزله در نقاط دوردست نظیر دوبی نیز احساس شد.

حادثه تروریستی سراوان

در ۳ آبان ۱۳۹۲، افراد مسلح به مرزبانان ایرانی حمله کردند. در این حادثه، ۱۴ مرزبان کشته شدند. ظاهراً گروه جیش العدل و جندالله مسئولیت این حادثه را بر عهده گرفته‌اند.

محصولات کشاورزی وسایر منابع

خرما، مهم‌ترین محصول کشاورزی شهرستان سراوان است. شهرستان سراوان با دارا بودن نخلستان‌های عظیم به عنوان قطب تولید خرما و در نوع خود بهترین خرمای مضافتی ایران را داراست. ۶۰ نوع مختلف از خرما در این شهرستان کشت می‌شود که در نوع خود بی‌نظیر است. خرمای مضافتی داودی، مضافتی معمولی، ربی سیاه هسته، زرد دان، ربی معمولی، حلیله، راسکوائی، دنبه، ودرود، گرارمال، ربی دان، یک مشتی، رنگنو، ماکیلی، گوزلو، حلیله دان، شندشکن، پیو، مرس، سراسپید، دیداری، سبزو، خشکیج، بهن لدی، وش کنک، ببگمه جنگی، پیمازو، سونت گراگ، زرد دان شهر، جرپان، سکی دان، چرپان بادو، هادوکی، پشتو، گهربا، دگو، کلوت، ساپو، کروچ بی هسته، کلگی، برنی، وشتام، دراز دان، گلدو، جوزبولک، کیاس کنک، وشدان، جوابنزین، شکری کنک، شکری، ابو از مشهورترین انواع خرمای شهرستان سراوان می‌باشند. دیگر محصولات از قبیل گندم، محصولات گلخانه‌ای و جو، انار، انگور، برنج، پرتقال، لیمو، گوجه نیز در شهرستان سراوان کشت می‌شود.

تعداد صنایع موجود شهرستان سراوان، ۶۸ واحد می‌باشد که تعداد ۳۷ واحد آن در نقاط روستایی و تعداد۳۱ واحد بقیه در نقاط شهری مستقر می‌باشند. در سال ۱۳۸۲ تعداد - کارگاه فعال مسئولیت استخراج معادن را به عهده داشته که عمده‌ترین معادن موجود در سطح این شهرستان عبارتند از:

سهم شهرستان از کارگاه‌های معدنی فعال استان ۶/۳ درصد می‌باشد. میزان تولیدات اسمی سالانه گروه معدنی غیر فلزی – تن می‌باشد که – درصد تولیدات معدنی کل استان را به خود اختصاص داده‌است. این معادن شامل آهن گرافیت گرانیت آهک می‌باشد

مردم‌شناسی و فرهنگ

جمعیت

جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۲۳۹٬۹۵۰ نفر بوده‌است. همچنین جمعیت این شهرستان در سرشماری سال ۱۳۷۵برابر با ۱۶۸٫۰۲۴ نفر گزارش شده‌است.

زبان

زبان مردم شهرستان سراوان و بخش‌های تابعه، بلوچی مکرانی می‌باشد.

دین و مذهب

اکثریت مردم سراوان را مسلمانان سنی حنفی مذهب بابیش از ۹۹ درصد ازجمعیت شامل می‌شوند

پوشش و لباس

پیراهن رادر زبان محلی پیرام می‌گویند پیرام را جامه یا جامگ هم می‌گویند.

لباس زنان و دختران شهرستان همچون سایرمناطق بلوچستان، لباس سنتی و محلی بوده که شامل پیرام و شلوار با پارچه‌های رنگارنگ مزین به سوزن دوزی است به همراه شال همرنگ آن (سریگ یا روسری) می‌باشد که ان هم درر استای لبه آن سوزن دوری ظریف و قلاب دوزی زیبایی دارد. هرچند بعد از اسلام ورایج شدن چادر مشکی، هم‌اکنون درمکان‌های عمومی چادر سیاه بر لباس بلوچی برتن زنان مشاهده می‌شود. هنر سوزن‌دوزی یکی از هنرهای تاریخی و فاخر دست زنان بلوچ به‌شمار می‌رود که فقط با نخ و سوزن انجام می‌شود، در تمام بلوچستان ازجمله سراوان هنر سوزن‌دوزی زیبای زنان بلوچ بر روی لباس شان خودنمایی کند. یکی از پیراهن‌های فرح دیبا که در موزه پوشاک سلطنتی در موزه سعد آباد تهران در معرض نمایش عموم است محصول سوزن دوزی زیبای زنان بلوچ بر روی آن است.

گرمای هوا در استان سیستان و بلوچستان نوع خاصی لباس را طلب می‌کند که همان لباس بلوچی است، گشاد بودن این نوع لباس آنهم معمولاً در تابستان به رنگ سفید و در زمستان رنگ‌های تیره با هوای این منطقه سازگار است و خوشبختانه با وجودی که در بسیاری از نقاط لباس‌های مدل جدید جایگزین لباس‌های محلی شده اما در بلوچستان همچنان لباس مردان وزنان اصالت خود ارحفظ کرده‌است. لباس مردان شامل پیرام. شلوار و کلاه (پاک، بره‌ای، و نخی) و کبا (جلیقه) است

صنایع دستی

حصیر بافی: یکی از قدیمی‌ترین هنرهای دست مردمان ایران زمین است، مردم شهرستان سراوان از برگ درخت خرمای وحشی (داز) که در بیشتر نقاط بلوچستان رویش دارد و ساقه‌های نی باتلاقی حصیر می‌بافند. حصیر، جارو، خورجین، سواس (صندل بلوچی)، کتور، جانماز، بادبزن، سبد، پرده، کلاه حصیری، ریسمان، کیف و کمربند جهت بالا رفتن از نخل خرما از جمله محصولاتی است که مردمان سراوان با برگ درختان داز می‌بافند.

سوزن دوزی: را از دیگر هنرهای دستی فاخز زنان بلوچ می‌باشد که با ذوق و مهارت خاص بر روی پارچه بخیه زده می‌شود. زنان با تبحر خاصی با نخ بر روی پارچه نقش می‌بندند که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌سازند علاوه بر اینکه سوزن دوزی بیشتر در لباس زنان بلوچ، رومیزی، پرده‌ها مشاهده می‌شد اما در حال حاضر بر روی کفش، کیف، شال گردن و همچنین دستبندها، تل‌های دخترانه، گوشواره، انگشتر دیده می‌شود با پیشرفت تکنولوژی همچنان هنر آهنگری در بسیاری از روستاهای شهرستان سراوان از جمله در شهر محمدی و روستای آسپیچ رواج دارد، یادآور شد: مردان این منطقه اقدام به ساخت داس، چاقو، سوزن و تبر می‌کنند.

۳-زیور آلات سنتی: وجود کوره‌های ذوب فلز در این دیار که شاید قدیمی‌ترین کوره‌های ذوب فلز در جهان باشند نشان از قدمت هنر فلزسازی در این منطقه دارد و زیورآلات سنتی توسط هنرمندان ماهر با ظرافت خاصی تهیه و توسط زنان مورد استفاده قرار می‌گیرد. زیورالات سنتی سراوان همچون بقیه جاهای بلوچستان از رسومات و آلات اصلی می‌باشد که بر تن عروس، درشب عروسی اویران می‌کنند و نوعروس‌ها و اکثر خانم‌های متأهل مجموعه‌ای از این زیورالات را آویخته می‌کنند. این مجموعه همچون سرویس طلای رایج در کشور به هرزن هنگام عروسی اش تعلق می‌گیرد که شامب موارد زیر است

۱-در(dorr): گوشواره‌های بلند بیضوی شگل طلا که حاوی فیروزه و مروارید است از قدیم بر گوش زنان آویخته می‌شده‌است. این آویختگی از لاله گوش تا انتهای پایین گوش را پوشش می‌دهد. قطعه‌ای گنبدی شکل از طلا که با مهره‌هایی چون مروارید، فیروزه و یاقوت در اطراف و یک یاقوت در وسط است که به جای گوشواره، با حلقه یا گیره‌ای در کنار گوش و در انتهای کید آویزان می‌شود.

جومکا یا جومکه: نوعی گوشواره با نقش و نگار و مزین به نگین‌های یاقوت به سبک گوشواره‌های هندی و یک جفت است. جونکه از dorr کوچکتر است.

1. سنجاک یا تاسنی (سنجاق یاسینه ریز): شکل زیبایی از سینه ریز است که سطح ان بسیار ظریف توسط یاقوت و فیروزه پر شده‌است؛ و انتهای ان همچون پارجه ریش‌ریش شده، ریش‌ریش شده‌است بیشترین تفاوت سینه ریز بلوچی در سراوان با بقیه بلوچستان همین فیروزه و یاقوت به کاررفته می‌باشد
2. کید keid: کید قطعه در ناحیه پیشین سر و روی موها قرار می‌گیرد و به شکل قطعاتی گرد یا شش یا هشت ضلعی کوچک طلایی مزین به نگین‌های فیروزه و یاقوت است.
3. شمس همان قطعه‌ای است که در وسط کید قرار می‌گیرد. از این قطعه به صورت جداگانه در حالی که به زنجیر و گیره‌ای متصل است می‌توان استفاده کرد و از وسط فرق سر بر روی پیشانی آویزان نموددرواقع اویزه‌ای است که از پیشانی آویخته می‌شود (شباهت زیادی به طلای زنان هندی دارد). کیدوشمس باهم به کارمی رود چون لازمه اتصال شمس، وجود کید است.
4. پلوه(poluh): زیوری طلایی که در غضروف بین دو سوراخ بینی قرار می‌گیرد. شکل آن مانند قفلی است بیضی شکل با نگین نسبتاً بزرگی از فیروزه که هنگام آویزان شدن دقیقاً بر روی لب قرار می‌گیرد ولی به علت سنگینی آن جزو زیورآلات همیشگی قلمداد نمی‌شده و بیشتر در مراسم شادی از آن استفاده می‌کردند که امروزه فقط برخی زنان مسن از آن استفاده می‌کنند.

آداب و رسوم

برخی از اعیاد و جشن‌های ملی و مذهبی بسیار با شکوه و برخی دیگر به شکل معمولی برگزار می‌شود. از اعیاد ملی، عیدنوروز در منطقه می‌توان نام برد، ولی اعیاد مذهبی نظیر عیدفطر و قربان بسیار باشکوه و با مراسم خاصی برگزار می‌شود.

مراسم عروسی

شامل دوتا دوره سه روزه است

سه روز نخست: روز اول لباس بران و حلقه بران به خانه عروس که عموماً در عصر انجام می‌شود شب همان روزکه دوزوکی نامیده می‌شود فقط اقوام درجه یک گرد هم می ایند و شادی می‌کنند در این شب مجلس خیلی خصوصی است. روز دوم که حنابندان نامیده می‌شود شبهنگام به دست و پای عروس و داماد حنا می‌زنند. درهنگام حنا زدن ترانه خوانی محلی به صورت دسته جمعی انجام می‌گیرد. روز سوم که روز اصلی عروسی است به نهار آن روز لوت می‌گویند که یک مهمانی مفصل است و کلیه مهمانان حضور دارند. بعد از ناهار داماد را به حمام می‌برند و دراون زمان سایرین به شادی می‌پردازند و بعد از صرف شام دامادرا به خانه عروس می‌برند.

سه روز دوم: از فردای شب عروسی رسماً روز «مبارک ان» آغاز می‌شود (همان پاتختی) و آشنایان برای عرض تبریک و دادن کادو به منزل عروس مراجعه می‌کنند واین تا سه روز ادامه دارد.

وقتی سه روز دوم تمام شد عروس و داماد به همراه آشنایان و خانواده عروس به منزل داماد مراجعه می‌کنند که درانجا خانواده داماد و آشنایان شان منتظرند، بعداز آمدن عروس وداماد و اقوام عروس، و به شادی و رقص و آواز می‌پردازند. به این روز روز هپتیکان (هفتیکان یا روز هفتم) می‌گویند. با پایان روز هفتم کراسم پاگشا انجام می‌شود و اقوام و آشنایان عروس و دامادرا دعوت می‌کنند.

موسیقی و ترانه خوانی

این بخش مشابه برخی دیگر ازمناطق بلوچستان است، بلوچستان از دیربازمهد ساز واواز و موسیقی و موسیقی نقش پررنگی در زندگی مردم و مراسم ان داشته‌است. هرچند که بعد از اسلام این مووضوع کمرنگ تر شده‌است به خصوص اوزا خوانی زنان در مجالس عمومی. سازهای منحصربه فردی مثل قیچک رباب درکر و تمبوک دهل تنبیره یا تنبورک قیچک از قدیم رایج‌اند. ترانه خوانی در مراسم مختلف شامل موارد زیر است:

شپتاکی: هنگام به دنیا آمدن نوزاد شب‌ها همه دورهم جمع می‌شوند و زنان به‌طور دسته جمعی می‌خوانند. ومیان دوگروه از خوانندگان به صورت سؤال وجواب تعویض می‌گردد

لیکو: درمراسم مختلف خوانده می‌شود وبا جمله لبلاو اده عموماً آغاز می‌شود (درمعنی مشابه لا لایی است)

رقص: رقص محلی همان دوچاپی بلوچی است که دسته جمعی و دایره وار انجام می‌گردد

موسیقی درمانی: برای رفع بیماری‌های روحی و جداشدن اجنه و ارواح خبیث از بیمار انجام می‌گیرد به آن لیب هم می‌گویند.

امکانات آموزش عالی

مجتمع آموزش عالی سراوان (دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی سابق دانشگاه سیستان و بلوچستان)، دانشگاه پیام نور، دانشگاه علمی-کاربردی ودانشگاه آزاد اسلامی از جمله مراکر آموزش عالی در شهرستان می‌باشندااز قدیم شهروندان سراوان نسبت به سایرمناطق دربلوچستان درزمینه استعدادوعلاقه به علم وتحصیل و دانش آموختگان علمی وحوزوی رتبه بالاتری به خوداختصاص داده انداز که باعث شده سراوان مهد پروورش نخبگان و شخصیت‌های مهمی برخاسته از این دیار باشند.

آیت الله خامنه‌ای رهبری جمهوری اسلامی ایران هنگام روایت خاطرات خود از بلوچستان، سراوان را از دیرباز مرکزعلمی-معنوی بلوچستان می‌نامد

منابع

• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: مؤسسهٔ گیتاشناسی، ۱۳۸۳ خورشیدی، ص۱۳۰.
• مختصات و ارتفاع، پیش‌شماره
• نام شهردار