سَلامی شهری در بخش سلامی شهرستان خواف استان خراسان رضوی ایران است. این شهر دارای آثار تاریخی نظیر کوشک سلامی، سد سلامی، آسیاب دوقلو سلامی (تنها آسیاب دوقلوی تاریخی خراسان رضوی) می‌باشد. مسافت این شهر تا خواف (مرکز شهرستان)، ۲۵ کیلومتر است.

وجه تسمیه

گویند در ازمنه قدیم شهر سلامه و کوشک۲ آن بارعام ملوک زوزن و خواف بوده که در اعیاد رسمی مثل عید قربان و عید فطر و نوروز، کلیهٔ رعایا در این محل به سلام ملک می‌آمدند و از این نظر این‌جا را سلام و سلامه گفته‌اند. برخی گفته‌اند با توجه به تاریخ سلامی در متون تاریخی این شهر قبل از ورود اسلام به ایران وجود داشته تا جایی که کوشک و بند سلامی متعلق به دوره ساسانیان بوده و سلامی نامی عربی و مشتق شده از کلمه سلام عربی نیست بلکه کلمه فارسی است شهر زوزن و سلامی در کتب تاریخی همراه هم به عنوان آبادی‌های مشهور ولایت خواف آمده، و قدمت این شهر مثل زوزن به زمان پارتها و سلوکیان می‌رسد و کلمه سلومه که نام اولیه سلامی است از اسامی رایج در دوره سلوکیان می‌باشد.

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۷٬۵۵۵ نفر (در ۱٬۹۵۱ خانوار) بوده‌است.

سلامه (سلومک)

شهر سلامی از شهرهای بزرگ شهرستان خواف است که در فاصله ۹۰ کیلومتری تربت حیدریه و ۲۵ کیلومتری خواف قرار دارد از شمال به روستای خیرآباد خواف، جنوب شرقی به روستای چهارده و شمال غربی به روستای احمدآباد و غرب به روستای حسن‌آباد و شرق به روستای قلعه نو منتهی می‌شود. براساس نوشته‌های مقدسی، ابن حوقل و اصطخری این شهر در قدیم از شهرهای آباد خواف بوده و به نام‌های سلومه، سلومک و سلامه معروف و مرکز حکومت بوده‌است حمدالله مستوفی در نزهت القلوب گفته است: سلامه، سنجان، زوزن از توابع خواف است که ملک زوزن در آنجا عمارت عالی بنا کرده‌است. میوه‌هایش انار، انگور، انجیر و خربزه است و ابریشم و روناس زیادی دارد در سال ۶۰۴ (هـ-ق) که حاکم هرات علیه سلطان خوارزمشاه قیام کرد، ملک زوزن به طرفداری از سلطان به مقابله با او رفت و وی را در هرات دستگیر نمود. اموالش مصادره شد و او را به سلومه فرستادند و زندانی کردند. از این واقعه چنین پیداست که سلامه از شهرهای تابعه و مورد اعتماد ملک زوزن بوده، زندان مطمئن ملک هم در این شهر قرار داشته و از طبقهٔ زیرین کوشک سلامه برای زندانیان سیاسی استفاده می‌شده‌است در سال ۶۰۷ (هـ-ق) که ملک زوزن حکومت کرمان را داشت، قلعهٔ سلامه و کوشک را عمارت کرده‌است. در سال ۶۹۵ (هـ-ق) رکن الدین محمود سیستانی به خواف لشکر کشید و خواجه زادگان خواف در سلامه با او نبرد کردند که به علّت شکست و تسلیم شدن آن‌ها امیر محمود سیستانی پس از آرامش، یک سال و نیم در آنجا اقامت کرد در اوایل قرن دهم (هـ-ق) که مراد بیک ترکمان از ترس شاه اسماعیل صفوی به خواف آمد تا در خواف پناه جوید، شاه اسماعیل رسید و او را با ۷هزار ترکمان همراهش مغلوب و مقتول نمود و خود در قلعهٔ خواف فرود آمد که بر اساس مدارک تاریخی این قلعه سلامه بوده‌است، چون حاکم خواف در قلعهٔ سلامی سکونت داشته از سال ۷۳۷ (هـ-ق) که زوزن ویران گردید تا اواخر صفویه مرکز حکومت شهر سلامه بوده‌است.

از سلامه دانشمندان زیادی برخاستند از جمله ابویعقوب خوافی سلامه‌ای، ابوغانم سلامی دانشمندان قرن چهار و پنجم (هـ-ق) و رستم ابن شاهوردی ابن شاهرخ زنگنه خوافی صاحب کتب صراط المستقیم و کنزالبرهان در جبر و مقابله آنچه مسلم است این محل تا اواخر صفویه آباد بوده و از وجود زنگنه خوافی متوفی ۱۰۹۰ (هـ-ق) در سلامه معلوم می‌شود که آبادی این محل در خور سکونت چنین ریاضیدان مهمی بوده‌است. چون ارگ دولتی قلیچ خان در روی خواف مربوط به اوایل عصر قاجاریه می‌باشد بنابراین قبل از احداث تأسیسات دولتی در روی خواف مرکز سلامه و از آن تاریخ به بعد سیر نزولی پیموده است از سال‌ها قبل مالکیت سلامه را مرحوم سید محمد قریشی داشته، که تا سال ۱۳۲۶ (هـ-ش) دهی کوچک و مخروبه و از سال ۱۳۳۰ خورشیدی کار نوسازی در محل فعلی به همت مرحوم قریشی طبق نظر و نقشه مهندسی شهرسازی همراه با تأسیسات مثل مدرسه، حمام، آب انبار، بهداری، مسجد و حسینیه آغاز و در سال ۱۳۳۰ به پایان رسیده مورد استفاده ساکنان آن قرار گرفت. کشاورزی آن به واسطهٔ وجود بند و چاه‌های عمیق اطرافش رونق زیادی دارد که نیمی از محصولات کشاورزی منطقه خواف را تأمین می‌کند. گندم، جو، چغندر قند، خربزه و هندوانه به مقدار زیادی صادر می‌شود. اکنون سلامه دهی آباد و پرجمعیت و معروف می‌باشد و از سال ۱۳۸۱ از حالت دهستان خارج و مرکز بخش بالاخواف و بخشداری سلامه تبدیل شده‌است.

آثار تاریخی شهر سلامی

کوشک سلامی

یکی از آثار عمده تاریخی و دیدنی شهرستان خواف قصر بلقیس (کوشک سلامی) می‌باشد که در شهر سلامی در ۲۵ کیلومتری شمال شهرستان خواف و ۹۰ کیلومتری شهرتربت حیدریه واقع شده‌است. این اثر یکی از آثار و بناهای باستانی است که حکایت از اهمیت و اقتدار سیاسی، اجتماعی دیار خواف در گذشته داشته که امروزه ما را به سوی تاریخ کهن منطقه فرا خوانده و یاد روزگاران گذشته را در دل هر جوینده‌ای زنده و پویا می‌نماید دربارهٔ تاریخ دقیق ساخت این بنا اطلاع مستندی در دست نیست لیکن تا آنجا که مشخص است حدود ۸۰۰ سال پیش ملک زوزن آن را در سال ۶۰۷ ه-ش تعمیر کرده‌است که اگر فرض کنیم قبل از تعمیر حداقل ۱۰۰ سال بر این بنا گذشته باشد می‌توان ساخت آن را به ابنیه قرن ششم نسبت داد. قصر سلامه به همت والای قریشی از گذشته تا کنون، روزانه پذیرای چندین تن از سیاحان، مسافران، محققان، توریستها و بازدید کنندگان متعددی است که از این بنا و منطقه بازدید به عمل می‌آورند و در اینجا مورد پذیرایی و مهمان نوازی قرار می‌گیرند. در هر حال یکی از آثار تاریخی ارز شمند منطقه خواف کوشک سلامی است که با منظره زیبای خویش سالانه چندین هزار نفر را به خود جلب نموده و از نقاط دیدنی عمده شهرستان خواف به‌شمار می‌آید. تا پیش از سال ۱۳۲۶ ش این بنا در زیر تلی از خاک پنهان بوده تا اینکه خاکبرداری و تجدید بنای آن آغاز شد. کوشک مزبور مشتمل بر ۳ طبقه بوده که فوقانی‌ترین اشکوبه آن بازسازی گردیده است. پس از آن محوطه سازی کوشک انجام شد. بنا بر شواهد طبقه دوم عمارت با وجود اتاق‌ها و فضاهای متعدد مکانی برای زندگی ساکنین در آن بوده و طرح چلیپایی دارد. بازپیرایی بنای مزبور با نمای آجری سبب گردیده این بنا ظاهر ابنیه دوره صفوی را پیدا کند. نقل از کتاب سلامی در گذر زمان نوشته ع‍ل‍ی‍رض‍ا ج‍ع‍ف‍ری: این بنا که در طول تاریخ عمارت شاه نشین دیار خواف بوده و وقایع تاریخی مهمی را شاهد بوده‌است، ریشه در تاریخ ایران باستان دارد. اگر چه باستان شناسان معتقدند که این بنا در عصر ساسانیان ساخته شده، اما در کتب تاریخی تا سال ۶۰۷ ه‍.ق به وجود این بنا اشاره‌ای نشده‌است. طبق آنچه در کتاب طبقات ناصری جلد ۱ صفحه ۳۱۴ آمده، در آن سال (۶۰۷ ه‍. ق) ملک قوام الدین زوزنی که از طرف سلطان محمد خوارزمشاهی بر ولایت خواف حکومت می‌کرد، کوشک را تعمیر نموده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که این بنا در قبل از خوارزمشاهیان وجود داشته و به دلایلی دچار آسیب و تخریب شده‌است که ملک زوزن مجدداً آن را تعمیر و آباد ساخته است. از وقایع مهم تاریخی که در کوشک اتفاق افتاده می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: در سال ۶۰۴ ه‍.ق ملک زوزن پس از دستگیری خرمیل – حاکم شورشی هرات علیه سلطان خوارزمشاهی – او را به سلامی فرستاده و در زندان سلامی – که طبق نظر نویسنده کتاب تاریخ و رجال شرق خراسان جلد ۱ صفحه ۲۲۰ در طبقه زیرین کوشک سلامی بوده – محبوس می‌دارد و پس از مدتی او را کشته و سرش را به پیشگاه سلطان خوارزمشاهی می‌فرستد. در سال ۶۹۵ ه‍.ق وقتی که شاه محمود سیستانی به ولایت خواف لشکر کشیده بعد از تسلیم شده مخالفان خود که در کوشک سلامی سنگر گرفته بودند، به مدت یک و نیم سال در ولایت خواف ماند و عمارت کوشک را محل اقامت و فرمانروانی خود قرار داد. قلع و قمع ترکمانان یاغی تحت امر مراد بیک ترکمان، توسط شاه اسماعیل صفویدر سال ۹۹۸ ه‍.ق بین گنجعلیخان حاکم ولایت خواف با ازبکان، از دیگر وقایع مهمی است که کوشک شاهد آن بوده‌است. ساختمان کوشک به ابعاد ۳۷*۳۳٫۵ متر، حدوداً مکعبی شکل بوده و از گل و خشت ساخته شده و در سه طبقه قرار دارد. طبقه اول که درب آن در سمت جنوبی قرار دارد از ۱۴ اتاق بزرگ تشکیل شده، و از آن به عنوان زندان، انبار و استراحتگاه سربازان استفاده می‌شده‌است. در این طبقه راهی وجود دارد که پس از طی چند پله به چاهی – احتمالاً چاه مصرفی کوشک – منتهی می‌گردد و برخی معتقدند راه مخفی قصر که از چندین جهت به بیرون راه داشته، در این محل قرار دارد. طبقه دوم کوشک که ۱۲ متر ارتفاع دارد، درب ورودی آن در سمت غرب قرار گرفته و از ۷ اتاق ۴*۷ متر و دو سالن ۳٫۵*۳۰ متر عمود برهم و ۳ بهار خواب در سمت‌های شمال، جنوب و مشرق تشکیل شده‌است؛ و از این طبقه محل استقرار وزرا و فرماندهان و و انجام امور حکومتی استفاده می‌شده‌است. راه منتهی به طبقه دوم از ۳۳ پله، ۶ عدد پاگردراهرویی به عرض ۲٫۳۰ متر تشکیل شده‌است. پله‌ها و پاگردهای کوشک را طوری ساخته‌اند که سواره با اسب می‌تواند تا طبقه سوم بالا برود. طبقه سوم کوشک که محل اقامت حاکم و خانواده وی بوده، ساخت اولیه آن به کلی از میان رفته و در تعمیر بنای کوشک، این طبقه با ذوق و سلیقه جدید ساخته شده‌است. این طبقه در ابعاد ۱۶٫۵*۱۵ متر، ارتفاع ۱۶متر و دارای ۱۵ اتاق و سرویس و دستشویی و آشپزخانه می‌باشد و سقف طبقه دوم حیات آن را تشکیل می‌دهد. راه منتهی به این طبقه از ۵۹ پله و ۸ پاگرد تشکیل شده‌است. پایه‌های کوشک به قطر۵/۳ متری خود سنگینی این بنای عظیم را تحمل می‌نماید. پنجره‌ها با طول وعرض ۲×۳در داخل پایه‌ها قرار گرفته و طوری طراحی شده اندکه به لحاظ امنیتی، نظامی و رفاهی بسیار مناسب و فنی می باشند. زیرا که با شکل قوسدار و منحنی خود مانع دید از بیرون به داخل ساختمان شده و از اصابت تیر و آتش‌پاره و همچنین از تابش مستقیم نورخورشید به داخل ساختمان جلوگیری می‌نمایند. سقف اتاقها و راهروهای کوشک متشکل از دو نوع پوشش می‌باشند. یکی پوشش خشتی معروف به ضربی که سقف اولیه راتشکیل می‌دهد و دیگری پوشش رومی یا مسطح که روی پوشش اولیه قراردارد. این دو نوع پوشش هم مانع سنگین شدن بیش از حد ساختمان و فشار بر پایه‌ها شده و هم به واسطه دو جداره بودن سقف‌ها و وجود هوا بین آن‌ها موجب می‌گردد که ساختمان در تابستان سرد و در زمستان گرم بوده بدون اینکه نیازی به وسایل سرد یا گرم‌کننده باشد. آب‌انبار کوشک به طول وعرض ۲۱×۵/۲۹متر متصل به ساختمان کوشک می‌باشد که آب ذخیره آن درگذشته از قنات سلامی تأمین می‌شده و پس از حفر چاه عمیق شماره ۱قریشی از آب چاه مذکور جهت ذخیره آن استفاده می‌شود. راهروی آب انبار دارای ۳۳پله می‌باشد و فعلاً درب آن را مسدود نموده‌اند. ساختمان کوشک از سال ۱۳۲۶ ه‍.ق تا سال۱۳۳۰ توسط مرحوم سید محمدقریشی -مالک بزرگ منطقه خواف-مرمت و بازسازی شد و اطراف آن با ایجاد خیابانهایی با عرض ۵/۸ و ۵ متر و کاشت درختان زینتی و میوه به محیطی زیبا وخرم تبدیل گردید به‌طوری‌که هر ساله تعداد زیادی از علاقه‌مندان به آثار و تاریخ کهن ایران را جهت بازدید از این اثر جاوید تاریخی به این مکان می‌کشاند. نمای بیرونی کوشک بخصوص قسمت جنوبی آن بسیا زیبا وجالب ساخته شده‌است. در این قسمت و در هر طرف درب ورودی طبقه اول ۴ ایوان بزرگ وجود دارد و امتداد هر ایوان به طبقه سوم ختم می‌شود. بر پیشانی ایوان میانی تاجی بزرگ و بر پیشانی ایوانهای سمت راست و چپ آن تاجهای کوچکتری نقش بسته که نماد پادشاه، دو وزیر و دو فرمانده در طرفین آن است. همچنین در هر یک از طرفین ایوان میانی هفت کنگره تعبیه شده که به عنوان مکان دیده بانی و سنگر مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است."

بند سلامی

از دیگر بناهای قدیمی خواف و بخصوص دهستان سلامی بند قدیمی و تاریخی آن بوده که دیواره آن از سنگ و ساروج در دهانه‌ای به عرض بیش از ۲۰ متر پر شده‌است به استناد اصطخری و حمدا… مستوفی اولین بار ملک محمود سیستانی در زمان حکومت خود آن را بازسازی نموده است و سپس در زمان خواجه نظام الملک خوافی در قرن نهم بازسازی شده‌است. بند سلامی در شش کیلومتری شمال شرقی سلامی و ۳۱ کیلومتری شهر خواف از بناهای عظیم و باشکوه گذشته این دیار بوده که در سال ۱۳۱۶ ه-ش توسط مرحوم قریشی برای بار سوم تعمیر و بازسازی گردیده و از آن به بعد با درختکاری پایین دست سد و ایجاد فضای سبز و تفریحی، یکی از مراکز عمده تفریحی به حساب می‌آید و در فصل بهار و تابستان، روزانه پذیرای چندین خانواده از سراسر شهرستان و سایر نقاط کشور می‌باشد. این محل با توجه به موقعیت گرم و خشک اقلیمی منطقه و دسترسی مناسب، یکی از مراکز بااستعداد و بالقوه و فعال شهرستان بوده که زمینه‌های زیادی از نظر توسعه صنعت توریست، پرورش ماهی، تأمین آب تعدادی از روستاها را داشته‌است.

منابع

• بلندا و جایگاه