شهر بُرازجان مرکز شهرستان دشتستان واقع در استان بوشهر در کشور ایران است.
برازجان دومین شهر بزرگ استان بوشهر از نظر جمعیت است و در ۶۵ کیلومتری شمال شرق بندر بوشهر و بر سر راه ارتباطی و بازرگانی شیراز به کازرون و بوشهر و در ارتفاع ۸۰ متری از سطح دریا واقع شده‌است. نام‌های قدیم شهر به ترتیب تااوکه، برازگان و برازجان بوده‌است. برازجان یکی از مراکز تمدنی در دوران عیلامی به‌شمار می‌آید.همچنین دژ برازجان بزرگ‌ترین بنای تاریخی استان بوشهر است.

نام‌شناسی

دربارهٔ وجه تسمیه برازجان روایت‌های زیادی وجود دارد، از جمله:

• برازجان متشکل از دو جز است: (بُراز) بمعنی شخص بزرگ و ارجمند و (جان) که تغییرشکل یافتهٔ (گان) است، پسوند مکان می‌باشد. برازجان بمعنی جایگاه بزرگان. فرصت الدوله شیرازی نیز در آثار عجم آورده‌است: «برازجان را برازگان نیز گویند»
• همچنین در کتاب فرهنگ‌نامه بوشهر تألیف دکتر سید جعفر حمیدی در خصوص وجه تسمیه نام شهر برازجان چنین نقل گردیده:

واژه «براز» و «بُرزه» در زبان پهلوی به معنی زبانه آتش، درخشنده، درخشندگی و روشنایی است و منطقه برازجان را به دلیل این که دشت‌های وسیع دشتستان غالباً از آفتاب درخشان و روشنی بخش برخوردار است و این روشنایی هم از نظر عیلامیان و هم از دیدگاه هخامنشیان مورد توجه بوده‌است، با واژه برازجان نام گذاری کرده‌اند که از دو بخش براز به معنی روشنایی یا آتش، و پسوند مکان گان که به جان تغییر شکل داده، تشکیل شده‌است.

تاریخ

تاریخ برازجان به سه دوره تقسیم می‌شود:

دوران پیش از اسلام

سابقهٔ شهر برازجان به دوران عیلامی بازمی‌گردد. برازجان همین‌طور یکی از شهرهای دوره الیمائی بوده. در دهه ۱۳۵۰ شمسی به‌طور تصادفی کاخ زمستانی کورش در چرخاب برازجان کشف گردید. همچنین بقایای کاخ دیگری نیز به نام بردک سیاه کشف شده‌است.

هنگام حمله اعراب به دشتستان، مردم محلی مقاومت کردند و در جنگ گناوه شکست خوردند. رهبرشان نیز کشته شد.

دوران پس از اسلام تا صفویه

در دوران اسلامی برازجان رونق داشت. ابوالقاسم پسر احمد جیحانی جغرافی‌دان قرن چهارم هجری در کتاب اشکال العالم نام برازجان را در کنار شهرهای فارس قدیم همانند کازرون و کمارج آورده‌است. برازجان چند نوبت خراب و باز ساخته شده‌است.

دوران صفویه تاکنون

اولین تفنگچیان ایران در دوران صفویه از مردم جنوب و دشتستان بودند. در دوره افشاریه مردم برازجان ضد نادرشاه شوریدند.

حدود ۳۰۰ سال پیش شخصی به نام حسین خان بر دشتستان حکومت می‌کرد. یکی از خادمان وی به نام ملاعلی از او تقاضا کرد تا یک آبادی احداث کند. به وی اجازه داده شد. ملاعلی بر روی خرابه‌های شهر قدیمی برازجان، آبادی اش را بنا کرد. برازجان جدید به سرعت به دلیل موقعیت جغرافیایی پیشرفت کرد و بر جمعیت آن افزوده شد. حسین خان با عدم پرداخت خراج از سوی برازجان مواجه شد و به آن یورش برد. برازجان را تخریب و کشتار نمود. مردم شهر، برازجان را در محله «چاه آب خطیری» بازسازی کردند. دوباره حسین خان به شهر تاخت و آن را ویران کرد. شاه منصور پسر ملاعلی در محله قلعه شهر را بازسازی نمود و مستحکم ساخت. در سومین حمله حسین خان به شهر، منصور خان با یارانش به مقابله او شتافت در جنگی که در بنداروز درگرفت برازجانی‌ها پیروز شدند و بدین ترتیب شهر از خطر نجات یافت.

در دوران زندیه، برازجان و دشتستان رو به اعتلا گذاشت. لطفعلی خان زند در هنگام نبرد با قاجاریان به برازجان پناه آورد و ۳۰۰ تفنگچی به کمکش آمدند. در دوران قاجاری نیز در کتابهای مختلف از جمله فارسنامه ناصری و سفرنامه‌های مختلف از جمله لرد کرزن و محمدعلی سیاح محلاتی و … دربارهٔ قصبه برازجان یا شهر برازجان اشاراتی وجود دارد.

خوانین برازجان

معروف‌ترین خان‌های برازجان یکی سالم خان و دیگری میرزامحمدخان غضنفرالسلطنه برازجانی می‌باشند.

سالم خان فردی نیکوکار بود و خدماتی ارزنده در زمان خود به برازجان تقدیم داشت، از جمله حمام سالم خانی و قنات سالم خانی که سال‌ها مورد استفاده مردم بود.

میرزامحمدخان دارای نبوغ سیاسی بود و ذوقی شاعرانه داشت. در جریان جنگ جهانی اول وی رشادت‌ها به خرج داد و با انگلیسی‌ها در سربست چغادک جنگید. در جریان خلع سلاح جنوب در زمان پهلوی از خود مقاومت نشان داد و سرانجام در سال ۱۳۰۸ به دست عاملان پهلوی و با زبان روزه در منطقه پشت کوه کشته شد و در شاه پسرمرد به خاک سپرده شد.

جمعیت

بر اساس سرشماری رسمی سال ۱۳۹۰ این شهر با جمعیت ۹۵٬۴۴۹ نفر، دومین شهر پرجمعیت استان بوشهر است. جمعیت آن در سال ۱۳۹۵ برابر با جمعیت ۱۱۰٬۵۶۷ نفر بوده‌است.

بیشترین رشد جمعیت برازجان بین سال‌های ۵۵ تا ۶۵ بود که از ۳۱۶۱۱ به ۶۷۰۵۲ نفر رسید. افزایش نرخ جمعیت برازجان بیشتر به خاطر مهاجرت روستاییان به شهر بوده‌است. همچنین در زمان جنگ عده‌ای از خوزستانی‌ها به برازجان آمدند و در شهرک فتح جاداده شده‌اند. استان بوشهر دارای بیشترین رشد جمعیت کشور است.

طبیعت

از درختان معروف این سرزمین نخل، گز، کهور، بادام کوهی (به گویش محلی: اهلوک)، خَرگ (استبرق) و کُنار را می‌توان برشمرد.

مردم

زبان

مردم دشتستان به زبان فارسی گویش دشتستانی یکی از گویش‌های بوشهری و به لهجه محلی، تکلم می‌نمایند که به دلیل همجواری سرزمینی با مردم لرزبان با زبان لری نیز نزدیکی دارد و دربرگیرنده برخی واژه‌های لری است. گویش دشتستانی به گویش‌های دشتی و تنگسیری در استان بوشهر نزدیک است.

دین و مذهب

بیشتر ساکنین برازجان مسلمان و شیعه مذهب هستند. تعداد معدودی سنی مذهب‌اند.

تا پیش از سال ۱۳۵۷ چند خانوار یهودی در برازجان سکونت داشتند. آن‌ها بیشتر در اطراف بازار روز برازجان ساکن بودند. یهودیان برازجان به زرگری و بزازی و فروش مشروبات الکلی و دعانویسی اشتغال داشتند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران همهٔ یهودیان ساکن برازجان یا به اسرائیل مهاجرت کردند یا شیراز.

فرهنگ

غذاهای محلی

با توجه به اقلیم گرم و خشک برازجان، ساکنین برازجان از گذشته تا به امروز به غذاهای به خصوصی روی آورده‌اند که معمولاً مزهٔ تند و ترش دارند. همچنین نزدیکی به دریا باعث شده فراورده‌های دریایی به وفور در اختیار مردم قرار گیرد. از این دسته غذاها می‌توان به قلیه ماهی و میگو، دال عدس، پَهتی چُندُر، اُوداغک (اِشکنه)، لِلَک، رشته تِپَک، مشتک، ترید ماست، ترید کشک، بادمجان تنوری، اشاره کرد.

ضرب‌المثل‌های محلی

در گویش لری دشتستانی و به خصوص شهر برازجان، ضرب‌المثل‌ها و کنایات زیادی وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

اُو شیرین نه ماله خره (فارسی: آب شیرین برای الاغ نیست) هر کسی لایق خوبی نیست.

سگ دمه خونِی صاوش زوون داره (فارسی:سگ پیش خانه صاحبش زبان دارد)

دس بِیل ری کُلَهت تا باد نیَرِش (فارسی: دست بگذار روی کلاهت تا باد آن را نبرد): حواست به خودت باشد.

مراکز آموزش عالی

دانشگاه آزاد واحد برازجان، دانشگاه پیام نور، دانشکده کشاورزی، دانشگاه جامع علمی و کاربردی، مرکز تربیت معلم شهید رجایی، مرکز آموزش عالی غیردولتی رهجویان دانش، حوزه علمیه ۱۴ معصوم (ع) آقایان، حوزه علمیه سفیران هدایت امام حسن مجتبی (ع) آقایان و حوزه علمیه حضرت رقیه (س) (بانوان) مراکز آموزش عالی دشتستان هستند که همگی در برازجان دارند.

نشریه‌ها

• اتحاد جنوب اولین نشریه برازجان است که به مدیر مسئولی اکبر صابری ۲۶ اسفندماه ۱۳۷۷ اولین شماره آن منتشر شد و تاکنون بدون وقفه منتشر شده‌است. این نشریه که گستره استانی دارد از نشریات منتقد دولت نهم و دهم بود و دارای مخاطبان فراوانی است.
• دریای جنوب از دیگر نشریه‌های برازجان است که دفتر مرکزی آن اخیراً به بوشهر منتقل شده‌است.
• آوای توج هم دیگر هفته‌نامه برازجانی اکنون دیگر چاپ نمی‌شود.
• سفیر دشتستان هم دیگر نشریه برازجان بود که به اتهام توهین به رهبر ایران، توسط ارشاد استان توقیف شد.

کتابخانه‌ها

در برازجان سه کتابخانه بزرگ وجود دارد:

• کتابخانه مرکزی شهر برازجان (واقع در در خیابان حسینیه اعظم)
• کتابخانه شهید بهشتی
• کتابخانه شهرداری، (دربرگیرنده حدود ۳۰٬۰۰۰ جلد کتاب)

جاذبه‌های گردشگری

مساجد قدیمی برازجان: «مسجد فردوس»، «مسجد جنت» و «مسجد قلعه»

از جاذبه‌های گردشگری ورزشی برازجان می‌توان به پیست پاراگلایدر سواری آن که در کوه بیمرد که کوهی در فاصلهٔ ۱۵ کیلومتری برازجان قرار دارد و براحتی از طرق راه اسفالته در دسترس هست اشاره کرد که در نوع خود یکی از بهترین پیستها برای ورزشکاران این رشته محسوب می‌گردد

جاذبه‌های تاریخی

آثار باستانی برازجان شامل کاخ زمستانی کوروش (چرخاب)، دژ برازجان، و تل مر می‌باشد. موقعیت و ویژگی آثار تاریخی برازجان:

همچنین کاروانسرای دالکی، چهل خانه سعدآباد و بازار قدیمی و سرپوشیده برازجان از جمله آثار تاریخی دشتستان هستند.

ره آورد

مهمترین سوغاتی‌های برازجان عبارتند از: خرما، رطب، خارک، تنباکو، حصیر و محصولات بافته شده با برگ نخل و سایر فراورده‌های نخیلات، ظروف سفالی، قالی، قالیچه، گبه، گلیم، نمد، گیوه، عبا، ملحفه، قبا، ارده (شیره کنجد)، قلیه ماهی و میگو، انواع حلوا، رنگینک؛ گرده و مشتک و انواع دیگر نان محلی، لورک و ماست و سایر لبنیات محلی، خاک شیر (درمان درد معده)، زیره، بنگو، گل گاوزبان و شنبلیله.

جستارهای وابسته

تموکن

پانویس

منابع

• دشتستان در گذر تاریخ، محمدجواد فخرایی
• سیری در گویش دشتستان، طیبه برازجانی
• نادرشاه افشار، پناهی سمنانی
• شاه عباس کبیر، مریم نژاد اکبری
• فرهنگ گویش دشتستانی، داریوش اکبر زاده
• دلاوران دشتستانی؛ نوشته: اسماعیل شهر سبزی، ناشر: نوید شیراز.
• جایگاه دشتستان در سرزمین ایران و تحولات اجتماعی برازجان؛ نوشته: سروش اتابک زاده.
• دشتستان در گذر تاریخ؛ نوشته: محمد جواد فخرایی.
• برازجان؛ نوشته: دکتر عبدالرسول خیراندیش، ناشر: آبادبوم.
• دشتستان کبیر از جم تا تبریز؛ نوشته: عبدالله دشتی.

پیوند به بیرون

• وبگاه خبری اتحاد جنوب
• قدیمی‌ترین تصاویر از شهر برازجان بایگانی‌شده در ۷ مارس ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine برازجان نیوز