اَنْجِدان روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان اراک در استان مرکزی ایران است.

جغرافیا

این روستا در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد که کوه چشمه و کوه برف شاه در اطراف آن است و غارهای کوچک و بزرگ فراوانی در نزدیکی آن وجود دارد. ارتفاع انجدان از سطح دریا دو هزار متر است. این روستا در ۶۴ کیلومتری شمال خمین، ۳۷ کیلومتری شرق اراک و با همین فاصله از غرب محلات قرار گرفته‌است.

انجدان، از روستاهای قدیم اراک و مرکز تجدید حیات فرهنگی و تبلیغی و جایگاه امامان اسماعیلی نزاری پس از سقوط الموت بوده‌است.

نامگذاری

واژه «انجدان» معرب واژه «انگُدان» می‌باشد. در متون تاریخی از «انکوره» و «انغوزه» نیز نام برده شده‌است. نام این ده برگرفته از نامی گیاه انگدان است.

نام انجدان در منابع قدیمی به صورتهای انکوان و انکدان نیز آمده‌است. چنان‌که از منابع برمی‌آید، استفاده از واژة انجدان پس از اقامت امامان اسماعیلی در این محل رواج یافت.

تاریخ

از پیشینة کهن انجدان تا سدة ۸ق/۱۴م آگاهی دقیقی، بجز سنگ قبرهای یافت شده و اطلاعات محلی - در دست نیست. ناحیه‌ای که امروزه انجدان در آن قرار دارد، در سده‌های نخستین اسلامی - احتمالاً - جزو کورة دوراخور قم بوده‌است، اما در هیچ‌یک از منابعی که از دوراخور نام برده‌اند، به انجدان یا نامی مشابه آن اشاره نشده‌است (قمی، ۱۱۷، ۱۴۱–۱۴۲ دهگان، ۲–۳).

از سدة ۹ق/۱۵م پس از استقرار پایگاه امامان اسماعیلی در انجدان بر اهمیت این محل افزوده شد و پیروان این مذهب از نقاط دور و نزدیک برای دیدار امامان و اعطای نذوراتشان به انجدان می‌آمدند. پس از سقوط قلعة الموت توسط هلاکوخان (۶۵۴ق/۱۲۵۶م) گروهی از اسماعیلیان در آذربایجان ساکن شدند و پایگاه امام نزاری به آذربایجان منتقل شد. پس از تقسیم نزاریان به دو شعبة محمدشاهی و قاسم شاهی، قاسم شاهیان تصمیم به تغییر محل سکنای امامشان از آذربایجان گرفتند، زیرا پایگاه آنان در آذربایجان که تحت فرمان حاکمان سنی مذهب قرار داشت، ایمن نبود. در هنگام امامت مستنصربالله دوم (۸۶۸–۸۸۵ق/۱۴۶۴–۱۴۸۰م)، مشهور به شاه قلندر، سی و دومین رهبر نزاری، پایگاه امامان به انجدان انتقال یافت. انجدان بعد از جستجو و بررسی برای اقامت امامان نزاری انتخاب شد، زیرا دارای شرایط ویژه‌ای بود و به دو شهر کاشان و قم که دارالمؤمنین خوانده می‌شد و به‌طور سنتی از مراکز قدرت شیعیان به‌شمار می‌رفت، نزدیک بود. اسماعیلیان در انجدان دوباره نیرو گرفتند و سازمان جدیدی ایجاد کردند فرستادن داعیان نیز برای تبلیغ به نقاط مختلف آغاز گردید. در این دوره امامان نزاری انجدان دیدگاه‌های خود را تحت پوشش فرقه‌های صوفیه بیان می‌کردند. احیای انجدان، نوزایی دوبارة اندیشه و فعالیت‌های تبلیغی اسماعیلیان بود (دفتری، ۴۶۹–۴۶۷ خراسانی، ۱۳۹–۱۴۰ ایوانف، (۴۹

در دورة حکومت صفویه در ایران سیاست مذهبی برپایة مرشد و مرید قرار داشت و رهبری مذهبی غیر از پادشاه صفوی مورد پذیرش نبود، بنابر این، نزاریان به سبب شناخته شدن شخصیت حقیقی امامان نزاری و فعالیت‌آشکارشان تحت فشار و آزار قرار گرفتند. در ۹۸۱ق/ ۱۵۷۳م امیرخان موسی لو حاکم همدان به دستور شاه طهماسب به کاشان و انجدان هجوم برد و اسماعیلیان را قتل‌عام، و مرادمیرزا رهبر آنان را دستگیر کرد (قاضی احمد، ۱/۵۸۲–۵۸۴). صادق کیا (ص ۳۶–۳۷) به نقل از تاریخ الفی به اقامت گروهی از نقطویان در نواحی کاشان و انجدان اشاره می‌کند که هم‌زمان با سرکوب اسماعیلیان در دورة شاه طهماسب بود. نقطویان انجدان نیز سرکوب شدند. احتمالاً بین این دو فرقه همکاری وجود داشت و گروهی از نقطویان در انجدان، یا نواحی اطراف آن زندگی می‌کردند. در دورة شاه عباس (۹۹۸–۱۰۳۸ق/۱۵۹۰–۱۶۲۹م)، اسماعیلیان نزاری بار دیگر طریق تقیه پیش گرفتند و روابط حسنه‌ای بین امامان نزاری انجدان و شاه عباس برقرار گردید و خلیل‌الله سی و نهمین امام نزاری با یکی از خواهران شاه عباس ازدواج کرد و در فرمانی امامان انجدان از پرداخت مالیات معاف شدند. در زمان امامت شاه نزار، چهلمین امام نزاری پایگاه امامان به روستای کهک محلات در ۳۵ کیلومتری انجدان انتقال یافت (دفتری، ۴۹۸ ،۴۷۴ دهگان، ۳۸).

در دورة اشرف افغان (ه م) انجدان محل برخورد سپاهیان اشرف و عثمانیها بود و بعد از شکست سپاهیان عثمانی، به دستور اشرف انجدان ویران شد و قلعة نورآباد که در هنگام اقامت امامان نزاری در انجدان ارگ آنان بود، با خاک یکسان گردید و گروه کثیری از ساکنانش کشته، یا اسیر شدند. در دوره‌های بعد انجدان اعتبار گذشته را نداشت، چنان‌که به قولی در دورة قاجار تنها به عنوان شکارگاهی مناسب مورد توجه بود (حزین، ۶۳ فووریه، ۳۶۵–۳۶۶).

انجدان و نواحی اطراف آن در مدت اقامت امامان نزاری در سده‌های ۹–۱۱ق/۱۵–۱۷م از مراکز اندیشة غیر وابسته به حکومت مرکزی بود و نخستین رساله‌های اسماعیلیان نزاری پس از سقوط الموت در انجدان نگاشته شد. ملاصدرا حکیم برجستة دورة صفوی مدتی از زندگیش را در انزوا در کهک قم که در نزدیکی انجدان قرار داشت، گذراند و به نوشته ابراهیم دهگان با امام نزاری در ارتباط بود (همان‌جا). انجدان خاستگاه نویسندگان و ادیبان برجستة پس از سدة ۹ق/۱۵م در ایران‌بود که از آن‌جمله‌اند: ملا داعی انجدانی‌و برادرش ملک طیفور، شاه طاهر دکنی و میرزا ابوتراب بیک فرقتی (واله، ۴۷۹ آذر، ۲۳۹–۲۴۰ فخرالزمانی، ۴۱۳ به بعد دفتری، (۴۳۷

امامان اسماعیلیه در دورة اقامتشان در انجدان آثار و بناهایی ایجاد کردند که امروزه اکثر آن‌ها ویران شده‌است، از جمله قلعة نورآباد، قلعة امیرخان، قلعة وزیر و کاروانسرای شاه عباسی. در انجدان سه مقبره (بقعه‌های شاه قلندر، شاه قریب و چهل دختران) وجود دارد که مزار شماری از امامان نزاری و خانواده‌هایشان بوده‌است.

انجدان نسبت به جمعیت اندکش دارای مساجد و حسینیه‌های بسیاری است که طبق نوشتة دهگان به ۱۷ یا ۱۸ باب می‌رسد و این نشان از اهمیت مذهبی و فرهنگی انجدان در گذشته دارد از جمله مسجد سرچشمه که مشهور به مسجد شاه خلیل‌الله بود و مسجد جامع که توسط شاه خلیل‌الله تعمیر شد و تاریخ بنای آن را به سده‌های نخستین اسلام نسبت می‌دهند (دهگان، ۲۸–۲۹، ۳۱، ۱۰۶–۱۱۰ ایوانف، ۵۶–۵۳ دفتری، ۴۶۰–۴۵۹ قطب، ۱۴۵).

بنا به اقوال گوناگون این روستا در حمله مغولها به ایران به شدت آسیب دید و مردم برای فرار از گزند مغولها در زیر روستا نقب حفر نموده و در زیر زمین مشغول به زندگی شدند. لازم است ذکر شود که قدمت این روستا بیش از هزار سال تخمین زده می‌شود. سنگ قبری نیز در یکی از قبرستان‌های این روستا بدست آمده که متعلق به نوه سلمان فارسی می‌باشد. در این سنگ اشاره به انجدان اصفهان شده با توجه به اینکه شهر اراک قدمتی دویست ساله دارد و در گذشته این منطقه زیر نظر اصفهان اداره می‌شده و در منطقه روستای دیگری به این نام وجود ندارد این احتمال وجود دارد که سلمان فارسی زاده این روستا بوده و از اهالی این روستا به‌شمار آید. این سنگ قبر هم‌اکنون در موزه حمام چهار فصل اراک نگاه داری می‌شود. با در نظر گرفتن این واقعیت، احتمالاً قدمت این روستا به قبل از اسلام نیز می‌رسد.

مردم

این روستا در35 کیلومتری از اراک قرار دارد و براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۸۵، جمعیت آن ۴۴۶ نفر (۱۵۴خانوار) بوده‌است.

منابع

• آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، ۱۳۳۷ش
• برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمد معین، تهران، ۱۳۵۷ش
• حزین، محمدعلی، تاریخ، اصفهان، ۱۳۳۲ش
• خراسانی فدایی، محمد، تاریخ اسماعیلیه، به کوشش ا. سیمیونوف، تهران، ۱۳۶۲ش
• دهگان، ابراهیم، کارنامه یا دو بخش دیگر از تاریخ اراک، اراک، ۱۳۴۵ش
• شرف الدین علی یزدی، ظفرنامه، به کوشش عصام‌الدین ارونبایوف، تاشکند، ۱۹۷۲م
• فخرالزمانی، عبدالنبی، تذکرة میخانه، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، ۱۳۶۳ش
• فرهنگ آبادیهای کشور (سرشماری ۱۳۶۵ش)، شهرستان آشتیان، تهران، ۱۳۶۷ش
• فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۹ش، ج ۵۹
• فرهنگ‌رشیدی، عبدالرشید بن عبدالغفور تتوی، به‌کوشش م. عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش
• فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمة عباس اقبال آشتیانی، تهران، دنیای کتاب
• قطب، علی، «مختصری از جغرافیای تاریخی اراک»، مجلة آثار ملی، تهران، ۱۳۵۵ش، شم ۳–۴
• قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش
• قمی، حسن، تاریخ قم، ترجمة حسن بن علی قمی، به کوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، ۱۳۶۱ش
• کیا، صادق، «نقطویان یا پسیخانیان»، ضمیمة ایران کوده، تهران، ۱۳۳۱ش، شم ۱۳
• میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ش
• واله اصفهانی، محمد یوسف، خلد برین، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۲ش
• یزدی، حسن، جامع التواریخ حسنی، به کوشش حسین مدرسی طباطبایی و ایرج افشار، کراچی، ۱۹۸۷م
• Daftary, F. ، The Ismailis: Their History and Doctrines, Cambridge، ۱۹۹۲
• Ivanow, W. ، Tombs of Some Persian Ismaili Imams, Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, London, 1938, vol. XIII.
• «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۱ آبان ۱۳۹۲.

پیوند به بیرون

نقشه هوایی و وضعیت آب و هوایی انجدان