باغ‌موزه قصر که سابقاً زندان قصر نامیده می‌شد، اولین زندان متمرکز تهران بود. این زندان هم اینک تعطیل شده و تحت عنوان باغ موزه قصر که در بزرگراه شهید صیاد شیرازی، خیابان پلیس قرار دارد به عنوان یکی از مراکز فرهنگی، تاریخی و هنری کشور مورد بازدید عموم است.

تاریخچه

در زمان ریاست سوئدی‌ها بر شهربانی (نظمیه) تهران، زندان نظمیه در محل اداره شهربانی (بخشی از وزارت امور خارجه فعلی) در میدان توپخانه واقع بود. این زندان مرکب از دو یا سه اتاقک کوچک معروف به حبس نمره یک و چند اتاق و یک زیرزمین برای زندانیان عمومی بود.

با ایجاد حکومت رضا شاه، محل قبلی تکافوی خیل عظیم زندانیان را نمی‌کرد؛ لذا سرتیپ درگاهی، رئیس نظمیه تقاضای یک محل وسیع برای ایجاد زندان تهران را نمود. محلی که برای اینکار در نظر گرفته شد قصر قاجار (حدفاصل سه راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی) بود که دارای ساختمان‌های قدیمی و وسیع و متروکه بود. این مجموعه که در سال ۱۱۶۸ خورشیدی ساخته شده بود، محل مناسبی برای ایجاد زندان تشخیص داده شد؛ و بین ارتش، مخابرات و زندان تقسیم گردید.

زندان قصر در تاریخ ۱۱ آذرماه ۱۳۰۸ به دست رضا شاه افتتاح گردید. فاز اولیه زندان که در آن زمان افتتاح شد ۱۹۲ اتاق بود با گنجایش ۸۰۰ زندانی. بعدها و تا زمان ساخت زندان اوین در دهه چهل، این زندان تنها زندان پایتخت بود. در این دوران زندان قصر توسعه زیادی پیدا کرد. پس از انقلاب اسلامی ایران این زندان محل حبس زندانیان غیر سیاسی بود.

در سال ۱۳۸۳ این زندان تعطیل وشهرداری شروع به تخریب بخش‌هایی از زندان نمود که با پیگیری کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب با ثبت زندان به عنوان آثار ملی در سازمان میراث فرهنگی از تخریب آن جلوگیری شد. البته در این میان تا قبل از ثبت محل، زندان زنان سیاسی تخریب شد

نهایتاً در سال ۱۳۹۱ به وسیلهٔ شهرداری نهران بر اساس طرح معماری و ایده مفهومی شاخه تجربی معماری کلانشهر به باغ موزه تبدیل گردید و در تاریخ ۱۴ آبان ماه ۱۳۹۱ با حضور شهردار تهران و جمعی از هنرمندان برای بازدید عموم رسماً افتتاح گردید.

زندانیان مشهور

اولین زندانی زندان قصر، سازنده آن یعنی سرتیپ درگاهی بود. او تنها دو روز پس از همراهی رضا شاه در مراسم افتتاح زندان، در همان زندان محبوس گردید. قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی، علیمردان خان بختیاری، پنجاه و سه نفر و محمد فرخی یزدی و همچنین تقی ارانی برخی از زندانیان معروف این زندان هستند.

با اوج گرفتن اعتراضات مردمی به رژیم پهلوی نیز بسیاری از چهره‌های نام آشنای جمهوری اسلامی در سال‌های قیام، در زندان قصر محبوس بوده‌اند. آیت الله طالقانی، مهدوی کنی، محمدتقی شریعتی (پدر علی شریعتی)، اکبر هاشمی رفسنجانی، سید علی خامنه‌ای، مرتضی مطهری، باهنر، محمدجواد تندگویان، احمد احمد، مرضیه دباغ و عزت شاهی از این چهره‌ها هستند.

از زندانیان معروف پس از انقلاب می‌توان به امیرعباس هویدا و اغلب اعدام شدگان رژیم پهلوی اشاره کرد. (تنها چند تن از آن‌ها پیش از افتتاح مجدد زندان قصر در مدرسه رفاه اعدام شده بودند) از دیگر زندانیان این زندان را می‌توان پری بلنده و سیدمهدی بلیغ و اصغر قاتل و منوچهر آزمون نام برد.

فرارهای مشهور

تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، بزرگترین و معروف‌ترین مورد فرار از زندان قصر، در زمان رضاشاه مربوط به سید فرهاد نامی از مخالفین رضا شاه بوده‌است. و در زمان محمدرضاشاه نیز معروفترین فرار مربوط به اشرف دهقان از مبارزین مسلح می‌باشد. اندکی پیش از وقوع انقلاب اسلامی ایران، درهای زندان قصر باز و دیوار آن توسط زندانیان تخریب شد. در میان خلاص شدگان از زندان، دو آمریکایی متهم به اختلاس نیز حضور داشتند که ماجرای فرار آن‌ها توسط نویسنده آمریکایی کن فالت نگاشته شد و فیلم فرار عقابها نیز از روی آن ساخته شد.

سید فرهاد از اهالی روستای سه (soh) از توابع نطنز بود. در مورد او و دو نفر دیگر کتابی به نام سه مرد عجیب نوشته شده‌است.

یکی از بزرگترین فرارهای تاریخ (از لحاظ تعداد نفرات) از این زندان صورت گرفته‌است. در روز یکشنبه ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ در میانه آشوب و به هم ریختگی ناشی از انقلاب، ۱۱۰۰۰ زندانی سیاسی و عادی و تعدادی اروپایی و آمریکایی از این زندان گریختند. در پی حمله مردم و حامیان مسلح آیت‌الله خمینی به زندان، زندانبانان گریختند و راه برای آزادی محبوسین هموار شد. پس از فرار افراد دربند، تظاهرکنندگان به داخل زندان ریختند و وارد انبار مهمات شده و مقادیر زیادی سلاح به دست آوردند.

ادبیات

محمد فرخی یزدی، شاعر سیاسی و پرآوازه ایرانی، غزلی گفته با مطلع «ای دژ سنگدل قصر قجر قاجار» که مفقود شده‌است. همچنین بزرگ علوی نیز در آثار خود به این زندان و خاطرات خودش از آن اشاره نموده‌است.

نگارخانه

جستارهای وابسته

• زندان اوین
• زندان ساواک
• زندان ابد
• زندان قزل قلعه
• زندان قزل حصار
• زندان گوهردشت
• زندانی سیاسی
• کمیته مشترک ضدخرابکاری
• بازداشتگاه کهریزک
• فهرست موزه‌های ایران

منابع

پیوند به بیرون

• ملکی حسین. تاریخ بیست ساله ایران. انتشارات: نشر ناشر. تهران ۱۳۶۳.
• باغ‌موزه قصر در وبگاه همشهری آنلاین