1.4K
موزههای آستان قدس رضوی یکی از مجموعههای بزرگ موزهای در ایران است که بناهای تاریخی آن جلوه گر شش قرن تزئینات و معماری دوره اسلامی و اشیای تاریخی آن ...
موزههای آستان قدس رضوی یکی از مجموعههای بزرگ موزهای در ایران است که بناهای تاریخی آن جلوه گر شش قرن تزئینات و معماری دوره اسلامی و اشیای تاریخی آن نشان دهنده انواع هنرها و صنایع دستی ساخته شده طی ده قرن گذشته میباشد.
آثار تاریخی ساخته شده یا وقف شده برای حرم مطهر پس از استفاده، طی سدههای گذشته در خزانه نگهداری میشده و سیاهههای اموالی موجود در بخش نسخ خطی آستان قدس نشان دهندة فهرست برداری منظم کارگزارن در دورههای گذشته میباشد. در سال ۱۳۱۵ شمسی اتاقهای فوقانی شمال غربی صحن نو (آزادی) و جنوب شرقی صحن کهنه (انقلاب اسلامی) که به یکدیگر متصل بوده به خزانه و محل نگهداری اشیاء اختصاص یافت.
بنا موزه نقشه آن را آندره گدار ترسیم نمود توسط «مهندس کنتراتیف» و «بیوک قهرمانی» در سه طبقه، یک طبقه زیرزمین و دو طبقه فوقانی به مساحت ۱۰۳۴ مترمربع ساخته و در سال ۱۳۲۴ شمسی افتتاح شد. همزمان با ساخت بنای موزه از «مهدی بهرامی» مدیر وقت موزه ایران باستان برای انتخاب و آمادهسازی اشیاء موجود در خزانه، دعوت شد.
این موزه شامل دو تالار در یک طبقه، به مساحت حدود ۱۳۰۰ متر مربع بود که دکوراسیون داخلی و تجهیز آن توسط «شرکت فرانسوی ژانسن» اجرا شد و اشیاء متنوعی مانند: قالی، ظروف، سلاحها، و برخی اشیاء و اجزاء معماری حرم مطهر مانند وسایل روشنایی و محرابها و درهای حرم در آن به نمایش گذاشته شد.
آثار به نمایش درآمده در این گنجینه شامل آثار تاریخی حرم مطهر میباشد که در طی بیش از ۱۰ قرن گذشته برای استفاده در آن نصب بوده یا وقف شدهاست. برخی از مهمترین اشیای آن عبارتند از: ضریح فولادی جوهردار (مربوط به دوره صفوی) و ضریح طلا و نقره (مربوط به دوره پهلوی)، کتیبههای طلای مشبک وقفی شاه طهماسب صفوی، کتیبههای طلای قلمزنی وقفی شاه عباس صفوی، کتیبههای سنگی تاریخی مربوط به قرن ششم هجری تا قرن نهم هجری، درهای چوبی منبت و معرق کاری شده مربوط به دوره مغول تا دوره پهلوی، وسایل روشنایی حرم مطهر از دوره سلجوقی تا عصر حاضر، قفلهای حرم مطهر، آیینهها و وسایل تطهیر، پنجرههای فولادی و نقره و برنجی، محرابهای کاشی زرین فام مربوط به قرن هفتم هجری، وکاشیهای زرین فام ازاره بقعه مطهر و نمونههایی از کاشیهای به کار رفته در سایر قسمتهای حرم مطهر و سنگاب تاریخی حرم مربوط به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری.
این گنجینه در سال ۱۳۶۹ ش. افتتاح شد و در حال حاضر از نظر تعداد و دارا بودن آثار نفیس و منحصر به فرد، غنیترین مجموعه تمبر و اسکناس در کشور محسوب میشود. آثار به نمایش درآمده در این بخش حدود ۳۰۰۰ قطعه تمبر و اقلام پستی شامل نامهها، پاکت نامههای تمبردار و پاکتهای مهر روز، کارت پستالها و دیگر اقلام پستی از ایران و کشورهای خارجی عضو در اتحادیه جهانی پست، و حدود ۵۰۰ برگ اسکناسهای کشورهای مختلف است. مجموعة تمبرها و اسکناسهای ایرانی موجود در این بخش مربوط به دورههای قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی میباشد. همچنین تعدادی مدالهای نمایشگاههای منطقهای و بینالمللی «تمبر و تاریخچه پستی» و تعداد بسیار زیادی تمبر و اقلام پستی توسط مجموعه داران ایرانی و خارجی به این موزه اهدا شدهاست.
این بخش در سال ۱۳۷۸ ش. افتتاح شد و بیشتر آثار به نمایش درآمده در آن اهدایی سید جلالالدین تهرانی است که شامل اسطرلابهای تخت، کروی، حلقوی، انواع تلسکوپهای انعکاسی و شکستی، کرههای جغرافیایی و آسمانی، ابزارهای اندازهگیری و همچنین مجموعهای از ساعتهای آفتابی، وزن های دیواری و رومیزی میباشد. قدیمیترین آثار این بخش مربوط به دوره صفوی و دو اسطرلاب تخت ساخت استاد عبدالائمه و استاد عبدالعلی جزو میراث وقفی آستان قدس میباشد.
این بخش با نمایش منتخبی از سلاحهای سرد و گرم شامل: زره فولادی مشبک، سپر از پوست کرگدن، شمشیرهای فولاد جوهردار، کارد، تبرزینهای نقش دار و طلاکاری شده، کمانهای لاکی روغنی، کلاه خود فولاد زرنگار، نیزه چوبی منقوش (لاک کاری)، تفن گها و تپانچههای سرپر با لولههای زرکوب و باروتدانهای عاج، چرمی و فلزی مربوط به دوره صفوی تا قاجار، و یک لباس پارچهای طلسمات (رزم) مربوط به دوره زندیه در سال ۱۳۷۸ ش. افتتاح شد.
این بخش با نمایش منتخبی از مجموعة ظروف سفالی، سلادن، چینیهای آبی و سفید، چینیهای پنج رنگ و بلور و بارفتن که بخشی از میراث آستان قدس بود و برخی از آنها اهدا یا وقف شده، و تعدادی حاصل کشفیات علمی و اتفاقی در حرم مطهر بود، در سال ۱۳۷۸ ش. افتتاح شد.
این بخش در سال ۱۳۷۸ ش. با نمایش منتخبی از آثار نقاشی هنرمندان ایرانی و خارجی افتتاح شد. از آثار مهم این بخش تابلوهای استاد کمال الملک(۱۲۹۲ ق)، معراج (دوره زندیه)، و ونیز اثر ویلیام جیمز (۱۷۶۱–۱۷۷۱ م)، پرتره پیرمرد (قرن ۱۷ م)، تفرجگاه (۱۶۶۷ م) است.
این بخش با اهدای کلکسیون صدفها و حلزونهای دریایی، اهدایی «محمد سعید فؤاد وهبه» در سال ۱۳۷۸ افتتاح شد. این مجموعه بینظیر از از سواحل آسیا و اروپا و آمریکا جمعآوری و خریداری شده بود. آثار به نمایش درآمده در این بخش مورد استقبال بازدید کنندگان موزه قرار دارد و به مرور صدفها و حلزونها و جانوران دریایی از سواحل ایران نیز به موزه اهداء شدهاست.
این بخش در سال ۱۳۸۸ ش. مستقل شد و حدود ۱۹۰۰ سکه شامل حلقههای مبادلاتی، سکههای لیدیه، هخامنشی، مقدونی، سلوکی، شاهان پارس، اشکانی، الیمایی، خاراسن، ساسانی، هپتالیان، هندوسکایی، هندوپارتی، باختری، هونها، شاهان ارمنستان، شاهان باختر، کوشانیان، و سکههای بعد از اسلام شامل روم شرقی (بیزانس)، عرب ساسانی، و اموی، عباسی، سامانیان، صفاریان، امرای طبرستان، طاهریان، فرمانروایان بنی دلف، باینجور، علویان طبرستان، بنی سعلوکی، آل زیار و آل بویه، غزنویان، بنی کاکویه، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، غوریان، ایلخانان مغول، و دست نشانده، اتابکان موصل، اتابکان زنگی، و بنی زنگی (سنجار و جزیره)، اتابکان یزد، آل مظفر و آل جلایر، سربداران، تیموریان، مرعشیان طبرستان (سادات حسینی مازندران)، امرای آق قوینلو و قراقیونلو، امرای آل کیا، امرای آل مشعشعیان، صفوی، افشاری، دُرّانی، زندیه و قاجاریه، عثمانیان، پهلوی و دوره جمهوری اسلامی در این بخش وجود دارد که حدود ۵۰۰تای آن ماشینی و بقیه چکشی هستند، در ضمن سکههای ماشینی از ۲۵ کشور جهان در آن به نمایش درآمدهاست. سکههای نقرة یادبود ولایت عهدی به تاریخهٔ ۲۰۲و ۲۰۳و ۲۰۴ قمری ضرب شهرهای سمرقند و اصفهان و محمّدیه (شهر ری) از آثار مهمّ و ارزشمند این بخش هستند.
از جمله شخصیتهای علمی و ورزشی مشهور که مدالها، نشانها و یادبودهای خود را به آستان قدس رضوی اهدا نمودهاند، پهلوان تختی، رضا صادقی، امرالله احمدی، امید نوروزی، مجید خدایی، امیر توکلیان، سید محمود میران و … میباشند. همچنین در طی دهه هفتاد به بعد، مدالها، نشانها و یادبودهای دیگر قهرمانان ورزشی، جانبازان و معلولین و مسابقات علمی داخل و خارج از کشور به مجموعه افزوده شد. این مجموعه که در حال حاضر گزیدهای از آن به نمایش درآمده، در سال ۱۳۹۲ ش. چیدمان شد.
از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۹ ش. برای ارائه مجموعه ارزشمند فرشهای آستان قدس ساختمان جدیدی در سه طبقه ساخته شد. این موزه درآبان ماه سال ۱۳۹۰ ش. همزمان با عید سعید غدیرخم افتتاح شد. آثار به نمایش درآمده در این موزه در هر طبقه به این ترتیب تقسیمبندی شدهاست:
از جمله آثار نفیس به نمایش درآمده در این موزه مجموعهای از قالیهای (کرک و ابریشم) و نفیس دوره صفوی هستند که به قالیهای ایران و هند معروف هستند. همچنین قالیهای پردهای که خاص حرم مطهر بافته شدهاند. این قالیها برخی وقف و نذر شده و کتیبه دار میباشند (مانند قالیهای پردهای محرابی درختی، که به تاریخ ۱۳۲۰–۱۳۲۲ ق. به سفارش عبدالله تبریزی توسط استاد محمد کرمانی بافته شدهاند)، و برخی به سفارش آستان قدس رضوی بافته شدهاند (مانند قالیهای پردهای ارجمند کرمانی)، و بر درهای ورودی به فضای زیارتی نصب میشدند. قالیهای استاد عبدالمحمد، عبدالحمید و علیخان عمواوغلی و محتشم از آثار شاخص و مورد توجه کارشناسان فرش، و مجموعه قالیهای تصویری اهدایی برادران صفدرزاده حقیقی از آثار دیدنی این موزه محسوب میشوند. از آثار دیگر ارزشمند آستان قدس رضوی مجموعه نفیس منسوجات آن بخصوص صندوق پوشها و ضریح پوشهای تاریخی و هنری حرم مطهر است، که قدیمیترین اثر کتیبه دار آن مربوط به تاریخ ۹۵۲ هجری است. در حال حاضر قطعاتی از این مجموعه به مرور در موزه حرم رضوی و موزه فرش به نمایش درمی آید.
در سال ۱۳۶۴ اولین موزه قرآن جهان توسط آستان قدس رضوی درساختمانی به مساحت ۱۰۰۰ متربع با نام «گنجینه قرآن و نفائس» گشایش یافت و مجموعهای از قرآنهای خطی با قدمت تاریخی از قرن سوم تا قرن سیزدهم هجری، همچنین مجموعهای از مرقعات از دوره صفوی تا عصر حاضر، مجموعهای از جلدهای لاکی و روغنی و نقاشیهای گل و مرغ و تذهیب و خوشنویسی هنرمندان معاصردر آن به نمایش درآمد. برخی از آثار مهم به نمایش درآمده در این بخش عبارتند از: نسخ قرآن به خط کوفی منسوب به دستخط ائمه اطهار بر روی پوست مربوط به قرن سوم هجری، جزوات قرآنی به خط و تذهیب و تجلید استاد عثمان ابن حسین وراق مربوط به قرن پنجم هجری، قرآنهای استاد یاقوت مستعصمی مربوط به قرن هفتم هجری، برگهایی از قرآن منسوب به خط بایسنغر میرزا مربوط به دوره تیموری، قرآن بینظیر و منحصر به فرد به خط بابر شاه از سلاطین سلسله مغولان هندوستان مربوط به قرن دهم هجری، قرآنهایی به خط استاد عبدالقادر حسینی شیرازی مربوط به قرن دهم هجری که توسط سلاطین قطبشاهی دکن وقف شده، قران کتابت شده توسط دولت محمد با ترجمه فارسی و پنج تفسیر در حاشیه از علمای شیعه و اهل سنت مربوط به قرن یازدهم هجری، قرآنهای بسیار نفیس با تذهیب به سبک کشمیر و مکتب شیراز مربوط به قرون ۱۲ و ۱۳ هجری. در حال حاضر آستان قدس با وجود حدود ۱۷۰۰۰ نسخه قرآن و جزوه قرآنی بزرگترین مجموعه نسخ خطی قرآن را در اختیار دارد که قدیمیترین قرآن موجود در آن دارای تاریخ کتابت ۳۲۷ هجری و تاریخ وقف ۳۲۹ هجری میباشد.
این بخش در بهمن ماه سال ۱۳۷۳ در طبقه همکف گنجینه قرآن و نفائس افتتاح شد. سیدعلی خامنهای یکی از واقفان عمده آستان قدس رضوی هستند که از ۱۳۷۳ تا ۱۳۹۱ حدود ۲۰۰۰ شیء شامل فرش و دست بافتها، انواع تابلوهای نقاشی، معرق، منبت وآثار حجمی، انواع ظرف، سکه ومدال و نشان یادبود و ماکت، همچنین بیش از ۷۰۰۰ نسخه خطی را به آستان قدس رضوی اهداء نمودند. اشیاء این مجموعه توسط افراد مختلف مردم وهنرمندان و رهبران سایرکشورهای جهان به ایشان اهداء شدهاست. برخی از آثار مهم این بخش عبارتند از: بقایای پرچم مبارزات عشایر خوزستان علیه استعمار انگلیس در سال ۱۲۹۳ تابلو بزرگ معرق عصر عاشورا اثر استاد توانا و همکارانش که با استفاده بیش از ۱۰۱ هزار قطعه چوبهای درختان گوناگون جنگلی و قطعات فلز و صدف معرق کاری شده، تابلوهای نقاشی اهدا شده توسط سران کشورهای آسیای میانه، ماکت کعبه معظمه و مدینه منوره از جنس طلا و نقره، آثار منبت و معرق کاری چوب و صدف اهدایی رهبران کشور سوریه و تابلو فرشهای تصویری اثر هنرمندان ایرانی، همچنین مجموعة عصاها از ارزش هنری بسیاری برخوردار است.
یادآوری میشود فرشهای این مجموعه در موزه فرش آستان قدس و سکههای آن در بخش سکه در معرض نمایش قرار دارند.
استاد محمود فرشچیان از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۳ پانزده تابلو از آثار خود را به موزه آستان قدس رضوی اهداءکردهاست. این آثار تا سال ۱۳۸۸ش. در بخش هنرهای تجسمی و از سال ۱۳۸۹ ش. در ساختمان موزه قرآن و در تالاری که به نمایش این آثار اختصاص یافت در معرض دید بازدید کنندگان قرار گرفتند. این تابلوها شامل پنجمین روز آفرینش (۱۳۵۲)، عصر عاشورا (۱۳۵۵)، یتیم نوازی (۱۳۵۶ )، یارب (۱۳۷۳ )، نیایش (۱۳۷۶ ش)، اولین پیام (۱۳۷۹ ش)، توسل (۱۳۷۹ ش)، هدیه عشق (۱۳۸۱)، رمی جمره (۱۳۸۵)، کوثر (۱۳۸۶)، ضامن آهو۲ (۱۳۸۸ ش)، پرچمدار حق (۱۳۸۹ ش)، ستایش پروردگار (۱۳۹۰ ش) و معراج (۱۳۹۱ ش) هستند، در ضمن استاد فرشچیان در سال ۱۳۶۹. تابلو مینیاتور خمسه آل طیبه را که مربوط به اجدادشان بوده به این موزه اهدا نمودند.
از سال ۱۳۹۰ ش. تالار قرآنهای خطی توسعه داده شد و تالار دوم آن با نمایش ابزار کتابت شامل مرکب دان و دواتهای برنجی، استیل، فولادی و سفالی؛ چاقوی قلمتراش؛ قطزن، قیچی فولادی؛ قاشق تحریر، جلدها و قلمدانهای لاکی روغنی؛ قلمدانهای فولادِ طلاکوب، برنجیِ کنده کاری شده، چوبیِ منبت کاری شده، و خاتم کاری، مرقعات تاریخی و آثار هنری هنرمندان آستان قدس گشایش یافت. این مرقعات از خوشنویسان قرن نهم هجری تا دوره معاصر مانند علی کاتب، میرعلی هروی، میرعماد الحسنی، میرزا غلامرضااصفهانی، محمدکاظم، سید علی گلستانه و استاد سید حسن میرخانی است. مرقعات گل و مرغ به سبک پرداز، قطعات تذهیب شده، قطعات خط و نقاشی به شیوه گلزار اثر هنرمندان معاصر آستان قدس از سال ۱۳۱۴ تا ۱۳۸۸ ش. اثر نفیس بزرگترین تابلو نقاشی رنگ و روغن با سبک قهوهخانهای به ابعاد ۷*۲ متر مربوط به اوایل دوره قاجار و تابلو «کتابخانه مبارک»، با سبک نقاشی پشت شیشه مربوط به دوره قاجار از دیگر آثار این بخش بهشمار میرود.
موزه مردمشناسی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۸۵ ش. در محل حمام مهدی قلی بیگ، واقع در ضلع غربی حرم مطهر افتتاح شد. این حمام در سال ۱۰۲۷ ق. توسط «مهدی قلی بیک جانی قربان میر آخور شاه عباس صفوی» وقف آستان قدس شده و از دوره صفویه تا سال ۱۳۶۸ ش. نزدیک به چهار قرن فعّال و زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی جهت استحمام وتطهیر از آن استفاد مینمودند. این بنا از سال ۱۳۶۸ ش. به بعد به تدریج متروکه گردید اما با توجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی آن در تاریخ ۵/۲/ ۱۳۷۶ ش. به شماره ثبت ۱۳۷۴ در فهرست بناهای تاریخی کشور قرار گرفت. مساحت آن ۱۸۷۵ متر مربع و یکی از بزرگترین حمامهای ایران است که شامل بخشهای سربینه، میاندر، گرمخانه، خزینه، استخر آب سرد، تون یا آتش خانه میباشد. زیباترین قسمت این حمام سربینه (آن) است که ۸ ستون سنگی پوشش گنبدی آن را استوار نگه داشته، و سه غرفه برای پوشیدن و قرار دادن لباسها جهت مردم عامه و یک شاهنشین جهت طبقه اشراف در آن وجود دارد. سربینه به وسیله نقاشی و کاشیهای زیر رنگی تزئین شدهاست. تزئینات نقاشی این قسمت۱۳ لایه است قدیمیترین لایة نقاشی مربوط به دورة صفوی و جدیدترین لایه متعلق به اواخر دورة قاجار میباشد، لایه متأخر آن که اکنون در معرض دید قرار دارد با موضوعاتی همچون زندگی اجتماعی مردم، داستانهای شاهنامه، داستانها و افسانههای ادبی قدیمی ایران و ماههای سریانی با کمی اغراق در جزئیات به تصویر درآمدهاست. نورگیری فضاهای مختلف حمام از طریق سقف و توسط نورگیرهای سقفی صورت میگرفتهاست. این اثر ارزشمند در سال ۱۳۸۵ ش. با عنوان موزه مردمشناسی آستان قدس رضوی مورد استفاده عموم فرهنگ دوستان قرار گرفت. آثار به نمایش درآمده در این موزه شامل: پوشاک سنتی اقوام مختلف، منسوجات حمام، لوازم آرایش، لوازم حمام، وسایل مورد استفاده در گرمخانه، لوازم روشنایی، ظروف فلزی و تصاویری از مشاغل سنتی و نقاشیهای رنگ روغن به سبک قهوهخانهای میباشد.
از آنجا که توسعه موزههای آستان قدس پس از انقلاب اسلامی مبتنی بر تفکری علمی و فرهنگی و با هدف تکریم و ترویج سنت حسنه وقف بودهاست، بخشهای فنی و تخصصی در این حوزه ایجاد یا توسعه یافتهاست چنانکه مرمت آثار که قبل از آن بهطور سنتی تنها به تعمیر کتب خطی و فرشها اختصاص داشته، از این پس با هدف حفاظت از آثار موقوفه در سایر رشتهها نیز توسعه یافت و در حال حاضر گارگاههای مرمت آثار کاغذی، فلزات، کاشی و سفالینهها، چوب، فرش و منسوجات همراه با آزمایشگاه مجهز مشغول فعالیت هستند. در ضمن ایجاد بخشهای کارشناسی و پژوهشی چون کاغذ، تزئینات وابسته به معماری، تمبر و اسناد مالی، منسوجات، سکه و هنرهای تجسمی همراه با کتابخانهای تخصصی منجر به تهیه پروندههای علمی برای آثار، تهیه اطلاعات فنی، معرفی آثار، پشتیبانی برای توسعة گنجینههای تخصصی، پژوهشهای بنیادی و کاربردی و انتشار کتب علمی و تخصصی شدهاست.
در طی حدود هشتاد سال گذشته تااکنون مجموعههای بسیار ارزشمندی از نسخ خطی و چاپی و اشیای موزهای به آستان قدس رضوی وقف و اهدا شدهاست که موجب تأسیس موزهها و کتابخانههایی در سایر شهرهای ایران شدهاست. هماکنون آستان قدس رضوی در ۱۷ شهر ایران ۲۳ کتابخانه و چهار موزه وابسته دارد. همچنین کتابخانه راجه در محمودآباد هندوستان جزو این مجموعه میباشد. موزههای وابسته به آستان قدس شامل موزه ملی ملک در تهران، موزه وزیری در یزد، موزه آیتالله مدرس در کاشمر و موزه رفسنجان میباشد.