تویسرکان یکی از شهرهای استان همدان در ایران است. این شهر مرکز شهرستان تویسرکان است و بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۹۵)، جمعیت آن ۵۰٬۴۵۵ نفر است. تویسرکان در جنوب کوه الوند و شهر همدان واقع شده‌است. از شرق به ملایر، از جنوب به نهاوند، و از غرب به استان کرمانشاه محدود شده‌است. این شهر به خاطر تعدد و بزرگی درخت‌های گردویش بسیار معروف است. تویسرکان بعد از شهر همدان، ملایر و نهاوند چهارمین شهر بزرگ استان به حساب می‌آید. آب و هوای شهر معتدل کوهستانی است. تویسرکان بر روی ویرانه‌های شهر قدیمی رودلاور (رودآور) که بر اثر حمله مغول ویران شده، ساخته شده‌است. در واقع رودلاور از سه قصبهٔ «توی»، «سرکان»، و «شکان» تشکیل شده بود، پس از ویرانی رودآور، شکان نیز بر اثر زلزله از بین رفت، و تویسرکان فعلی از ادغام توی و سرکان، به وجود آمده‌است.

نام شهر

نام تویسرکان از دو بخش توی و سرکان تشکیل شده‌است. در برخی نواحی ایران محل‌هایی به نام توی هست، برای این‌که اشتباهی رخ ندهد در هر جا چنین محلی باشد به‌نام نزدیکترین محل به آن خوانده می‌شود؛ (مانند توی دروار در دامغان) که نزدیک به قریه دربار است و (توی کازرون) و این توی چون در یک فرسنگی سرکان است به تویسرکان مشهور است. توی و سرکان در اصل نام دو قریه بوده‌اند. توی همان تویسرکان امروزی است و سرکان نام شهری در ۷ کیلومتری تویسرکان امروزی است. قریهٔ سومی نیز در گذشته وجود داشته‌است با نام شکان، که بر اثر زلزله از بین رفته‌است.

جغرافی‌دانان سده سوم و چهارم هجری غالباً تویسرکان را (توی رودلاور) و (توی همدان) نوشته‌اند و این توی احتمالاً با زبان قومی که پیش از مادها در این سرزمین می‌زیسته‌اند، مرتبط است.

در بسیاری از زبان‌های ایرانی کلمه «سر» به معنی بزرگ و مهتر است و «گان» در زبان پهلوی به معنی جا و مکان آبادانست و قبل از استیلاء اعراب نام بسیاری از شهرها و قصبات ایران به گان ختم می‌شد.

به این ترتیب سرکان ممکن است به معنای محلی باشد که بزرگان و خوانین در آن سکونت دارند و در واقع تویسرکان محل سکونت ییلاقی بزرگان شهر رودآور بوده‌است. سرکان شهر ییلاقی با حدود ده هزار نفر جمعیت در فاصله هشت کیلومتری شمال غرب تویسرکان است؛ و تویسرکان شهری تاریخی و باستانی و مرکز شهرستان تویسرکان با حدود شصت هزار نفر جمعیت است.

پیشینه تاریخی

مطالعات تاریخی نشان می‌دهد در محل تویسرکان امروزی شهری با قدمت ۳۰۰۰ سال وجود داشته‌است. همچنین در نقاط مختلف این شهرستان بقایای روستاها و شهرهای دیگری نیز یافت شده‌است.

تبدیل تویسرکان به شهرستان

تویسرکان در گذشته و براساس قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۲۶ ه‍.ش از بخش‌های تابعه شهرستان ملایر در استان پنجم کشور بود که در سال ۱۳۲۸ ه‍.ش از ملایر منفک و به شهرستان ارتقاء یافت.

ولایت ثلاث

ولایت ثلاث یکی از ولایت‌های ایران در بخشی از دوره قاجار بوده‌است. این ولایت در غرب ایران و جنوب استان همدان فعلی قرار داشته و شامل سه شهر ملایر، نهاوند و تویسرکان بود. حدود این ولایت منطبق با منطقه جنوب کوهستان الوند در استان همدان کنونی است که سه شهرستان ملایر، نهاوند و تویسرکان را شامل می‌شود. ولایت ثلاث بخشی از استان پنجم بوده‌است. اصطلاح ولایت ثلاث در تقسیم‌بندی‌های کشوری دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ایجاد شد و شامل دولت‌آباد (شهر ملایر)، نهاوند و تویسرکان می‌شد. ملایر شهری حاکم نشین بود و کلیه دفاتر دولتی و اداری در آنجا متمرکز بودند.

مردم

زبان مردم تویسرکان لری با لهجه ای خاص است، اما در بعضی از روستاها لکی سخن می‌گویند. اکثریت مردم این شهرستان از قوم لر می‌باشند. جمعیت شهرستان تویسرکان و شهر تویسرکان از ابتدای انقلاب ۱۳۵۷ سیر نزولی داشته‌است به‌طوری‌که تعداد جمعیت آن از ۱۴۰ هزار نفر تا سال ۱۳۹۰ به ۱۱۰ هزار نفر کاهش داشته‌است. دانشنامه جهان اسلام گویش مردم شهرستان تویسرکان را لکی معرفی می‌کند.

ترابری

فاصله تویسرکان تا تهران ۴۰۰ کیلومتر می‌باشد که از مسیر ملایر - شازند - اراک - قم عبور می‌کند. تونل الوند (راه شمال جنوب استان همدان) مسیری در دست مطالعه است که از جنوب همدان، دره مرادبیک به سرکان و از تویسرکان به نهاوند متصل می‌شود و مسیر همدان به نهاوند را چهل و پنج دقیقه کوتاه می‌کند.

محصولات کشاورزی

گردو و سماق و آلو بخارا و توت و آلبالو و سیب و گلابی و زعفران و خیار و شوید و ، سیر از محصولات کشاورزی تویسرکان می‌باشد .

صنعت

تعداد کار خانه‌های تویسرکان فقط هفت واحد است. کارخانه سیم و کابل با ظرفیت ۲ هزار تن، شرکت فیلتر سرکان با ظرفیت ۳ میلیون عدد، شرکت فاران شیمی با تولید اسید سالیسلیک اسید در ظرفیت ۴۰۰ تن و محلول همودیالیز با ظرفیت یک میلیون گالن، شرکت سرکان شانه‌بل بهره‌برداری ۲۵ هزار و ۵۰۰ لیتر، شرکت حمیل با تولید روزانه ۱۰۰ تن و شرکت نادرلبن ۳۲ تن روزانه علاوه بر تأمین داخل شهرستان شهرهای کشور را نیز پوشش می‌دهد. شرکت صنایع غذایی هوبره دشت تویسرکان تولیدکننده میوه و سبزیجات خشک و سبزیجات منجمد

-

شخصیت‌های معروف

حَبَقّوق (حیقوق)

حیقوق هشتمین نبی از دوازده نبی صاحب کتاب بنی اسراییل در عهد عتیق، و معاصر با دانیال نبی است. وی حدود ۲۷۰۰ سال پیش می‌زیسته و نگهبان معبد بزرگ یهودیان در اورشلیم بوده‌است. حدود سال ۵۹۰ قبل از میلاد، بخت‌النصر، پادشاه کلده به اورشلیم حمله کرد و یهودیان زیادی را به قتل رساند و نزدیک به بیست هزار نفر از آنان را اسیر و به شهر بابل پایتخت کلده (که نزدیک بغداد فعلی قرار داشت) انتقال داد. حیقوق در بین این زندانیان بود و مدت طولانی در زندان به سر برد.

در سال ۵۴۸ قبل از میلاد کورش بزرگ پادشاه ایران به کلده حمله کرد و در جنگی طولانی لشکریان کلده را شکست داد، بابل را تصرف کرد و طی فرمانی دستور آزادی کلیه اسیران و زندانیان یهود را صادر نمود. پس از آزادی از بند اسارت بابلیان، حیقوق به ایران مهاجرت کرد و در شهر تویسرکان (رودآور) ساکن شد و در همین شهر درگذشت.

آرامگاه حیقوق در تویسرکان طی قرون متمادی چندین بار بازسازی شده‌است و آخرین بار توسط محمدعلی‌خان میرزایی (ملک جمشید) در سال ۱۳۴۰ هجری شمسی بازسازی شده‌است. این آرامگاه یکی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی ایران محسوب می‌شود. هم‌اکنون آرامگاه زیارتگاه اهالی شهرستان تویسرکان و اقلیتهای دینی سایر شهرهای ایران می‌باشد.

رضی‌الدین آرتیمانی

رضی‌الدین آرتیمانی شاعر معروف عصر صفوی است؛ که برای مدتی از میرزایان شاه عباس صفوی نیز بود و به همین دلیل او را «میر» یا «میرزا» رضی الدین می‌نامند.

وی در سال ۱۵۷۰ میلادی در شهرستان تویسرکان (روستای آرتیمان) به دنیا آمد. برای تحصیل به همدان و نزد میر مرشد بروجردی رفت؛ و پس از مدت اندکی به دربار شاه عباس راه یافت و از میرزایان شاه بود. او همچنین داماد خاندان صفوی بوده‌است.

رضاقلی‌خان هدایت در مورد میر رضی چنین نوشته‌است: سیدی است صاحب ذوق و حال عرفانی با افضال در معارف الاهیه مسلم آفاق و در مدارج حقانیه در عالم طاق.

ار میر رضی حدود ۱۲۰۰ بیت شعر (در قالب‌های گوناگون) بجای مانده‌است که ساقی نامه مشهورترین آن است؛ که با این بیت آغاز می‌شود:

وی پس از مدتی به وطن خود بازگشت و نهایتاً در سال ۱۶۲۷ میلادی در تویسرکان چشم از جهان فروبست. مدفن این عارف بزرگ، در قسمت شمالی شهرستان تویسرکان، در حوالی میدان هلال احمر، و در محل خانقاهش واقع شده و دارای استراحتگاه نیز می‌باشد.

آثار: ساقی‌نامه | سوگندنامه | گوهر عشق | غزلیات | قصاید | رباعیات | ترجیع بند | مقطعات | مفردات

یدالله مایل تویسرکانی

یدالله مایل تویسرکانی روزنامه‌نگار، شاعر، متخلص به مایل متولد ۱۲۶۳ یا ۱۲۶۵ قمری در تویسرکان در استان همدان است. در زادگاهش و در همدان به تحصیل عقلی و نقلی پرداخت و از کشیشی فرانسوی زبان فرانسه را آموخت. زبان‌های عربی و روسی را نیز فراگرفت. در سال ۱۲۸۳ شمسی در تویسرکان مدرسه‌ای به سبک نوین دایر کرد اما عده‌ای از عوام به تحریک مرتجعین آن را تخریب کردند. در سال ۱۲۹۸ شمسی به تهران رفت و ضمن تدریس به همکاری با مطبوعات پرداخت. یک سال و نیم بعد به ریاست فرهنگ بابل منصوب شد. در ۱۳۰۲ شمسی سرپرستی مدارس ایرانی در قفقاز را عهده‌دار گردید. پس از سوء قصد به جان وی، مدارس قفقاز از سوی دولت ایران تعطیل شد و ناچار به تهران بازگشت. در سال ۱۳۰۶ به ریاست معارف مازندران منصوب شد و در سال ۱۳۱۴ با همین منصب به کرمان رفت. چند سالی نیز روزنامه شفق سرخ را اداره کرد. شعرش در قالب‌های سنتی است. حدود ۲۰۰۰۰ بیت شعر سروده‌است و چند اثر ترجمه نیز از او چاپ شده‌است. او در سال ۱۳۲۹ شمسی درگذشت.

مکان‌های توریستی

• مسجد جامع سرابی (با معماری و بافت سنتی)
• رستوران سنتی سراب (مربوط به دورهٔ صفویه)(سرابی)
• پارک توریستی کمربسته: واقع در شهر سرکان در ۳ کیلومتری تویسرکان
• آرامگاه میررضی‌الدین آرتیمانی
• آرامگاه حیقوق پیامبر
• آرامگاه شاه زاده ناصر در روستای کرزان
• قلعه اردلان: در روستای اشتران تویسرکان
• آرامگاه عبدالله و امامزاده هادی در روستای کرزان
• پل تاریخی فرسفج (جنوب غربی شهر فرسفج)
• قلعه تاریخی عصر قاجاریه در روستای کرزان
• پل تاریخی عصر قاجاریه در روستای کرزان
• کاروان‌سرای شاه‌عباس (۵ کیلومتری جاده تویسرکان-غربان)
• مدرسه شیخ علی خان زنگنه یا حوزه علمیه شهر تویسرکان
• درخت چنار قطور و کهنسال ۳۰۰۰ ساله (شهر تویسرکان)
• دره گزندر سرابی (تویسرکان)
• دره‌باغ‌های سرکان (سرکان)
• دره باغ‌های آرتیمان (روستای آرتیمان)
• راسته بازار (بازار سر پوشیده مربوط به دوره صفویه
• آرامگاه (((شاهزید))) واقع در شاهزید ٭آبشار اللو در شهر سرکان

صنایع دستی

فرش و قالی تویسرکان

در روستاهای تویسرکان به دلیل وجود زمستانهای پر برف و دهات دور از دسترس و وجود پشم و پنبهٔ فراوان، از قدیم قالی بافی وجود داشته‌است. وجود فرشهای بالنسبه مرغوب با نقوش و رنگ آمیزی‌های زیبا که متجاوز از ۱۰۰ سال عمر دارند نشان از فرش‌بافی مطلوب و با ارزشی، حداقل در برخی روستاها یا مناطقی که دارای خان و ارباب بوده‌اند، می‌دهد.

منبت کاری

تولید انواع صنایع دستی چوبی مانند: خراطی، ظریف کاری و منبت کاری از دیرباز در منطقه شهری تویسرکان رواج داشته و اخیراً شمار زیادی از اهالی روستاهای توابع شهرستان نیز به این صنعت روی آورده‌اند. این شهرستان با دارا بودن بیش از ۳۶۸۰ هکتار سطح زیرکشت درختان مثمر و بارده و ۷۱۰هکتار نهال گردو، بالاترین سطح زیرکشت در استان همدان و یکی از قطب‌های تولید گردو در کشور محسوب می‌شود، نقل و نبات، کلوچه، نان قندی، عسل، کشمش، برگه آلو و زردآلو و… نیز از دیگر سوغات شهرستان تویسرکان به‌شمار می‌رود.

غذاهای تویسرکان

تویسرکان خاستگاه نقل و گردوی جهان است و از غذاهای محلی آن می‌توان به آش سماق، آش قوربا، آش بادمجان، آش ترخینه ،آبگوشت یخنی و خورشت فسنجان اشاره کرد.

تقسیمات شهری

محله‌های شهر

• محله‌های قدیمی تویسرکان

تویسرکان قدیم از شش محله اصلی تشکیل شده بود به نام‌های جولستان، صادقیه، پایین محله، زرهان، دستجرده، باغوار.سرابی که خود قریه ای در مدخل ورودی شهر و در امتداد دره بسیار زیبای گزندر بوده ، هم‌اکنون یکی از محله‌های اصلی و مهم این شهر تاریخی به حساب می آید.

محله جولستان

مسجدجولستان در محلهٔ جولستان شهر تویسرکان توسط فردی به نام حاج بیک محمد که جد خانواده‌های: صدیق، مقدم، گلمحمدی و نیکو است بنا نهاده شد. از حاج بیک محمد موقوفات متعددی از جمله مسجد، قنات، حمام و غسالخانه محله جولستان و یخچال پایین محله وپل رودخانه سرابی حد فاصل قلعه قاضی و شاهزید را می‌توان نام برد.

محله باغوار

محله باغوار یکی از محله‌های شهرستان تویسرکان است؛ که به دلیل وجود یک چنار چند هزار ساله در حیاط مسجد محله باغوار دارای شهرت جهانی است.

دانشگاه‌ها

دانشگاه دولتی

چندین سال می‌شود که دانشگاه ملی در شهر تویسرکان تأسیس شده‌است. این دانشگاه دارای رشته‌های فناوری اطلاعات، مهندسی صنایع و… می‌باشد که از نقاط مختلف کشور دانشجو می‌پذیرد. دانشکده فنی مهندسی تویسرکان مستقیماً زیر نظر دانشگاه بوعلی اداره می‌شود و از استادان برجسته این دانشگاه معتبر در این دانشکده نیز به کار گرفته می‌شود.

دانشگاه پیام نور

در امتداد مسیر میدان امام تا جولستان (۳ کیلومتر بیشتر) است و به دلیل گستردگی رشته‌های تخصصی، استقبال مناسبی از این دانشگاه به عمل می‌آید.

دانشگاه آزاد

همجوار بارگاه حبقوق است و دانشجویان آن چندین بار در مسابقات بین‌المللی روباتیک برای ایران افتخار آفرینی کرده‌اند. این دانشگاه پذیرای دانشجویان زیادی از شهرهای کردنشین اطراف می‌باشد.

منابع