فاروج از شهرهای استان خراسان شمالی است و مرکز شهرستان فاروج این استان است. شهر فاروج در سال ۱۳۹۵، تعداد ۶۰۳۴۶ نفر جمعیت داشته‌است. این شهر به «شهر آجیلی» معروف است. این شهر دروازه ورودی خراسان شمالی محسوب می‌شود و با وجود این که خود در ناحیه ای کوهستانی قرار گرفته؛ اما شهر فاروج، مرکز آن در دشتی هموار و قابل کشت و کار مستقر شده‌است. فاروج در حد فاصل بین شیروان و قوچان واقع شده؛ شهری کنار جاده ای که در سال‌های اخیر اقتصاد آن نیز تا حد زیادی به عبور مسافران و زائران حرم علی بن موسی الرضا (ع) گره خورده‌است؛ چرا که گر چه در سالیان گذشته کشاورزی و دامداری شغل غالب اهالی شهرستان فاروج محسوب می‌شد اما اکنون فروشندگی و تأمین نیاز خدماتی رفاهی مسافران دم دست‌ترین شغلی است که می‌شود در فاروج جستجو کرد.

تاریخچه

این شهر قبلاً فرج‌آباد نامیده می‌شد. گفته شده فاروج را شخصی به نام فرج‌الله بنا نهاده؛ آن گونه که در بین مردم رواج دارد گویا حدود هزار و ۲۰۰ سال پیش و در زمان هارون الرشید؛ پنجمین خلیفه عباسی و آن زمان که هنوز برمکیان پاک تبار ایرانی برخاسته از خراسان، مورد غضب وی قرار نگرفته بودند؛ خلیفه عباسی فرج‌الله را مأمور آباد کردن منطقه ای خوش آب و هوا در خراسان می‌کند که بعدها به فرج آباد معروف شد و بعد از تحولاتی به فاروج تغییر یافت. این ناحیه در حد فاصل دو منطقه مهم تاریخی قوچان در شرق و شیروان در غرب قرار دارد؛ روستای استاد در جنوب آن قدمتی طولانی دارد و آن گونه که کتاب «احسن التقاسیم» آورده؛ مرکز پارتها در این منطقه بوده‌است، در دوران تیموری در فاروج مسجدی همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شد که اکنون هم وجود دارد؛ روستای خسرویه دراین شهرستان نیز تاریخی بوده و در آن سنگ قبرهایی با تاریخ ۷۴۷ ه‍.ق وجود دارد که با خطی زیبا نوشته و بر روی آن نقوش اسلیمی نگاشته شده‌است. زبان مردم فاروج فارسی و ترکی است و به زبان کرمانجی نیز سخن می‌گویند، ترکهای فاروج طایفه ای هستند از قوم مهنی که از طرف شجاع الدوله در فاروج مستقر شده‌اند، کردهای فاروج نیز از ایل زعفرانلو هستند، یازده ایل دیگر در اطراف فاروج مستقر شده‌اند که عبارتند از بادلو، قهرمانلو، توپکانلو، قاچکانلو، بیچرانلو، سوکانلو، هودانلو، باچو آنلو، ورانلو، قودانلو و آتقانلو؛ اکثر این ایل‌ها در مناطق ییلاقی و کوه‌های اطراف فاروج مانند کوه‌های شاجهان سیاه دشت و کوه فاطمه مستقر هستند.

تاریخچه آجیل

سال‌ها پیش که هنوز وسایل نقلیه شخصی این اندازه زیاد نشده بود و غالب مسافران با اتوبوس رفت‌وآمد می‌کردند؛ تمامی اتوبوس‌ها و اندک خودروهای شخصی که قصد سفر به مشهد مقدس را داشتند از محور فاروج حرکت می‌کردند چرا که راه سمنان راه کویری بود و در ثانی این که سایر مسیرها آسفالت مرغوبی مانند آسفالت فاروج را نداشتد. یکی از بهترین عوامل جذب اتوبوس‌ها و مسافران برای تردد از مسیر فاروج؛ وجود مسجد صاحب الزمان و چلو کبابی سعدی بود آن هم‌زمانی که از مشهد تا چمن بید (روستایی در منتهی‌الیه غرب خراسان شمالی) هیچ گونه چلو کبابی و مسجدی وجود نداشت و تمامی اتوبوس‌ها برای صرف نهار و شام باید در فاروج توقف می‌کردند. این توفیق اجباری برای مسافران و اهالی فاروج سبب شد تا دو نفر از اهالی جنب مسجد اقدام به فروش آجیل کنند؛ اولین بار تخمه سیاه آفتاب گردان و کدو از سبزوار وارد شد؛ می‌گویند خود فاروجی‌ها ابتدا طریقه تف دادن تخمه را نمی‌دانستند و اولین تخمه پز را از قوچان آورد. از آن جایی که آن زمان فقط تخمه شور در بازار موجود بود و از تهران وارد می‌شد؛ فاروجی‌ها تخمه را شور نمی‌کردند بلکه به صورت خال نمک عرضه می‌کردند؛ یعنی بعد از تف دادن تخمه، نمک را با جارو سیخی به روی آن می‌پاشیدند که بعداً تخمه خال نمک فاروج نام گرفت و معروف شد. فاروجی‌ها برای طعم‌دار کردن تخمه از آب لیمو گلپر وکمی رنگ خوراکی استفاده می‌کردند؛ با توجه به این که چلوکبابی غذای خوب با گوشت بره عرضه می‌کرد و روزانه بیش از صد دستگاه اتوبوس در فاروج توقف می‌کرد؛ اندک اندک کسب و کار فروشندگان آجیل گرفت و در کنار تخمه ژاپنی وآفتاب گردان، محصولاتی چون گردو، بادام و کشمش که در منطقه تولید می‌شد هم جا باز کردند. آجیل فروشان فاروج در تف دادن تخمه مهارت یافته و سعی می‌کردند هر تخمه را به اندازه لازم حرارت دهند و در نهایت در امر فروش و تبلیغات و نوع چیدن آجیل که نظر مسافر را جلب کند هم مهارت خاصی کسب کردند. مجموعه عوامل فوق باعث شد کم‌کم افراد به فروش آجیل رو آورند؛ وجود جاده آسیایی و عبور آن از مرکز شهر موجب شد شهر فاروج به‌عنوان پایتخت آجیل نام بگیرد؛ پایتختی که تاکنون دوام داشته و روز به روز نیز بر کیفیت و قدرت آن افزوده می‌شود.

جغرافیا

موقیعت

فاروج از سمت شمال و شرق با شهرستان قوچان و کشور ترکمنستان، و از جنوب با شهرستان اسفراین، و از غرب با شهرستان شیروان هم‌مرز است.

آب و هوا

با توجه به شرایط کوهستانی فاروج، آب و هوای این شهر سرد و خشک است؛ و دارای زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل است. فاروج به دلیل بلندترین ارتفاع نسبت به دریا در شهرستان‌های استان خراسان شمالی، سردترین شهر استان است

کوهستان‌ها

• آلاداغ: ارتفاعات آلاداغ در قسمت میانی خراسان شمالی واقع‌شده و ادامه کوه‌های البرز است که همراه ارتفاعات بینالود در خراسان رضوی، رشته‌کوه آلاداغ - بینالود را تشکیل می‌دهند. این کوه‌ها با جهت شرقی - غربی از سمت شمال به دشت‌های فاروج، شیروان، بجنورد و سملقان و از سمت جنوب به دشت‌های جاجرم، اسفراین و صفی‌آباد محدود می‌شوند.
• کپه داغ (در شمال فاروج قرار دارد)

شاه جهان (کوه)

این کوه به علت وسعت زیاد در سه شهرستان خراسان شمالی گسترده شده‌است. از شمال شرق در شهرستان فاروج، از شمال و شمال غرب در شهرستان شیروان و از جنوب در حوزه شهرستان اسفراین می‌باشد اما بیشتر حوضه شاه جهان در فاروج قرار دارد. در شمال شاه جهان روستاهای بلقان، اسطخری و امیرانلوی شیروان قرار دارد. در جنوب کوه روستای جهان، نوده بام، بانی اسفراین قرار دارد، در شرق روستای تبریان فاروج قرار دارد، از غرب به النگ زار بسیار زیبا و وسیع دشت میدان جیک وصل است و در انتهای غربی میدان جیک قله کرکزای قرار دارد. علت نام گذاری شاه جهان به این نام وجود قبر زنی سرداره بنام شاه جهان است که حدود ۳۰۰ سال قبل فرمانروا یا کدخدای منطقه بوده و در این قله دفن گردیده‌است. پوشش گیاهی شاه جهان درختان ارس، زرشک کوهی، کاسنی، پونه، آنخ، آق باش، اسطوقودوس، انواع درمنه، گون، سیاه تلو، انواع گلهای لاله وحشی و مراتع وسیع و صدها گونه ناشناخته دیگر است. شاه جهان به لطف پوشش گیاهی مناسب و آب فراوان زیستگاه بی شماری از جانوران و تحت عنوان پارک ملی ساریگل است وجود گله‌های قوچ و میش، کله بز، در هر دره ای به چشم می‌خورد و شکارچیان زیادی را به وسوسه می‌اندازد. گرگ، پلنگ، روباه، شغال، آهو، گراز، گربه وحشی پالاس، مارمولک، موش، مار، خرگوش و تشی و از پرندگان کبک، تیهو، کبوتر، بلدرچین و عقاب طلایی مکرراً مشاهده می‌شود در ضلع شمال غربی قله برفچال واقع است و به علت این که اشعه زرین خورشید کمتر به آن می‌رسد تا اواخر مرداد ماه برف دارد در سالهای گذشته برف آن تا زمستان بعدی می‌ماند. چشمه کبابی در شمال قله، چشمه‌های تخت رستم وچشمه رستم درکاسه قله و رودخانه بیدواز رود پرآبی است که از ارتفاعات شاه جهان سرچشمه می‌گیرد؛ و وجود یک آبشار بسیار زیبا در دامنه شمالی قله و در دره ای زیبا مشرف به اسطخری معروف به آبشار استخری است، که گردشگران و طبیعت دوستان زیادی را جذب می‌کند. روستای خسرویه در دامنه رشته کوه‌های شاه جهان و در شمال شرق آن در دل دره ای سرسبز جای گرفته‌است. باغات میوه زیادی دارد و از روستاهای هدف گردشکری استان است. روستا از بافت سنتی و معماری بسیار غنی برخوردار است، خسرویه زادگاه عالم ربانی آقا نجفی قوچانی است. در دامنه‌های کوه دامهای زیادی از عشایر و روستائیان به چشم می‌خورد و با وجودی که پوشش نسبتاً خوبی دارد اما چرای دام باید با نظارت و کنترل بیشتر و مناسب با مراتع پیش برود.

جمعیت و تقسیمات اداری کشوری

شهرستان فاروج در سال‌های گذشته در استان خراسان زیر نظر شهرستان قوچان اداره می‌شد و یکی از بخش‌های شهرستان قوچان بود ولی در سال ۱۳۸۳ با جدا شدن استان خراسان به استان خراسان شمالی پیوست و به درجه شهرستان ارتقا یافت. شهرستان فاروج در فاصله ۹۰ کیلومتری از بجنورد (مرکز استان) و در فاصله ۱۵۵ کیلومتری از مشهد قرار دارد.

کشاورزی

مقدار اراضی زراعی و باغی شهرستان حدود ۶۷۰۰۰ هکتار می‌باشد که سالیانه حدود ۳۸۰۰۰ هکتار زیرکشت محصولات زراعی و باغی می‌رود. از مقدار اراضی آبی، ۴۲۷۷ هکتار گندم آبی، ۳۷۶۵ جو آبی، ۳۶۹۳ هکتار انگور، ۴۵۸۳هکتار انواع باغات دیگر(۲۹۸۳ هکتار) وزعفران(۱۶۰۰هکتار) و مابقی اراضی زیر کشت محصولات سیب زمینی، گوجه فرنگی، ذرت، پیاز، نخود و عدس می‌باشد. همچنین ۱۴۲۶۵ هکتار زیر کشت گندم و جو دیم قرار می‌گیرد. تولید سالانه ۲۱۰۰۰ تن گندم، ۲۰۰۰۰ تن جو، ۵۸۰۰۰ تن انگور (۷۵درصد از انگور تولیدی تبدیل به کشمش و ۲۵ درصد بصورت تازه خوری استفاده می‌شود)، ۷۰۰۰تن انواع میوه‌های سردرختی و ۲۰۰۰ کیلوگرم سر گل زعفران می‌باشد. شهرستان فاروج همچنین دارای ۱۸۸۲۲۴ رأس گوسفند و بز، ۹۶۶۶ رأس گاو و گوساله، ۲۴۵۳۷۰ قطعه طیور، ۵۲۲۷ کلنی زنبور عسل می‌باشد. میزان فراورده‌های دامی این شهرستان در سال ۲۸۵تن گوشت مرغ، ۱۸۴ تن تخم مرغ، ۲۱۵ تن شیلات، ۲۰۶۱ تن گوشت قرمز، ۱۴۷۱۸ تن شیر و ۳۴ تن عسل می‌باشد؛ که در مجموع۱۳۲۲۴۴تن تولیدات زراعی، ۶۵۰۵۴تن تولیدات باغی و ۱۷۴۹۷ تن تولیدات دامی و آبزیان حاصل زراعت، باغداری و دامی در این شهرستان می‌باشد. وجود ۸ شرکت تعاونی تولید روستایی و یک اتحادیه تعاونیهای تولید روستاییفعال و امکان استفاده از اعتبارات خاص در این زمینه، امکان مهار آبهای سطحی در مناطق مطالعه شده و تأمین بخشی از آب مورد نیاز و استعدادگسترش دامداری با توجه به شرایط اقلیمی خوب. همچنین نظر به اهمیت آب در توسعه بخش کشاورزی و با نظر گرفتن راندمان توزیع و انتقال آب، سیستم‌های آبیاری نوین، لایروبی و مرمت قنوات و با عنایت به وجود ۲۲ طرح مطالعاتی تأمین آب در شهرستان که در صورت اجازه مطالعه امور آبمنطقه ای و تأمین از طریق مراجع ذیح الصلاح کمک شایانی به بخش کشاورزی خواهد کرد.

صنایع کشاورزی

با توجه به اهمیت صنایع تبدیلی و زنجیره اقتصاد کشاورزی در بخش کشاورزی تاکنون ۴۵ جواز صنعتی صادر گردیده‌است که از این تعداد ۱۲مورد به بهره‌برداری رسیده (کارخانه رب یک واحد با ظرفیت ۸۰۰۰ تن در سال، تصفیه و بسته‌بندی حبوباتیک واحد با ظرفیت ۸۰۰ تن در سال، تصفیه و بسته‌بندی کشمش۳ واحد با ظرفیت ۴۴۰۰ تن در سال، خوراک دام، طیور و آبزیان ۲ واحد با ظرفیت ۴۲۰۰۰ تن در سال، بسته‌بندی فراورده‌های گوشتی۲ واحد با ظرفیت ۶۱۸۰ تن در سال و سردخانه دو مداره یک واحدبا ظرفیت ۵۰۰ تن در سال و ۲واحد فرآوری و بسته‌بندی زعفران با ظرفیت ۲٫۲ تن در سال) و یک واحد تولید شیره انگورو… با ظرفیت ۱۳۵۰ تن در سال آماده بهره‌برداری می‌باشند و ۳ مورد در حال احداث (کارخانه پنیر، کارخانه ورمی کمپوست، پروژه صنایع غذایی شرکت کشت وصنعت مزرعه سبز خرم) و مابقی در حال پیگیری می‌باشند.

زعفران

شهرستان فاروج از گذشته برای آجیل و خشکبار برند بوده و پایتخت این محصول در ایران به‌حساب می‌آید، امروز نیز با میزان تولیداتی که در این محصول وجود دارد این ظرفیت وجود دارد که با تبدیل‌شدن زعفران فاروج به یک برند ملی و حتی جهانی زمینه‌های توسعه شهرستان بیش‌ازپیش فراهم شود که این کار مستلزم جذب سرمایه گزاران و تأسیس شرکت‌های مختلف فرآوری، بسته‌بندی و صادرات زعفران در داخل شهرستان فاروج است در شهرستان فاروج با کاهش نزولات آسمانی و خشک‌سالی‌هایی که در سال‌های اخیر متوجه منطقه شده و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی کشاورزان به‌تدریج به دنبال محصولی جایگزین در منطقه بوده‌اند که نیاز به آب زیادی نداشته باشد، ازاین‌رو به کشت زعفران که محصولی است بسیار کم‌آب و با درآمد مناسب روی آورده و در سال‌های اخیر به سطح زیر کشت این محصول افزوده‌اند تا جایی که امروز فاروج با داشتن ۱۹۵۰ هکتار سطح زیر کشت زعفران به‌عنوان قطب تولید این محصول در منطقه معرفی می‌شود. اما به دلیل نوپایی و نبود امکانات لازم در سال‌های اخیر اصل سود و ایجاد اشتغال این محصول به خارج شهرستان منتقل‌شده و مانند بسیاری از محصولات کشاورزی دیگر که روزگار خوشی نداشته‌است، همواره این واسطه‌ها و دلالان بوده‌اند که با برپا کردن غرفه‌های موقتی خرید زعفران این طلای سرخ را از کشاورزان باقیمت پایین خریداری کرده و برای فرآوری به شهرستان‌های دیگر می‌برند که مقصد بسیاری از آن‌ها نیز مشهد است. مهم‌ترین علت خروج زعفران تولیدی در شهرستان را می‌تواند نبود شرکت‌های فرآوری و بسته‌بندی در شهرستان طی سال‌های اخیر دانست. با خروج این حجم از زعفران عملاً یک فرصت شغلی عظیم نیز از شهرستان خارج می‌شد ولی خوشبختانه با ورود سرمایه گزاران به این عرصه در شهرستان این روند در حال بهبودی است.

گردشگری

آثار تاریخی و باستانی فاروج

بر اساس شواهد موجود شهرستان فاروج دارای قدمتی چند هزار ساله است؛ تپه و محوطه‌های باستانی مانند تپه طویل که قدمت آن را هزاره اول قبل از میلاد دانسته‌اند، تپه خلق آباد که در داخل شهر فاروج واقع شده قدمت آن به هزاره دوم قبل از میلاد می‌رسد و تپه یام که قدمت آن مربوط به دوره نوسنگی است و در ده کیلومتری فاروج قرار دارد؛ همه نشان دهنده قدمت باستانی این شهرستان هستند. یا شهر باستانی خبوشان که در کتابهای فراوان تاریخی به آن اشاره شده در ۱۲ کیلومتری شهر فاروج فعلی قرار دارد؛ شهری قدیمی که شامل بخش‌های خبوشان فعلی، تپه قز بی بی، تپه کهنه حصار، تپه امام زاده عبدالله، حصار اندف، گوهر قلعه، گبه قلعه و ویران شهر بوده‌است و خواجه‌ها که در قرون وسطی آن‌ها را خوجان می‌گفتند خبوشان را در دفاتر و دیوان استو نوشته‌اند و اعراب هم به خبوشان استو گفته‌اند. کتاب تاریخی مقر یکی از ساتراپهای چندگانه اصلی حکومت اشکانیان را آساک یا استو ذکر کرده‌اند که همان روستای استاد در بیست و پنج کیلومتری فاروج است؛ مردم این روستا فارسی زبانند و در کنار روستا قلعه کهنه وجود دارد که باقیمانده پایه دیواره‌های سنگی قدیمی بوده و در کاوشها سکه هائی از زمان بهرام گور در این منطقه پیدا شده‌است. ا ین روستا گبرنشین یعنی زرتشتی بوده‌اند و محلی به نام عبادتگاه مهر پرستان هم در این روستا وجود دارد؛ در قبرستان قدیمی روستای باستانی استاد که وسعت زیادی دارد؛ سنگ قبرهایی وجود دارد که طول آنها به ۱٫۵ متر و ارتفاع آن به ۰٫۵ متر می‌رسد و نقوش و نوشته‌های جالبی که بعضی از نوشته‌ها به صورت شعر است؛ بر روی این سنگ قبرها وجود دارد، سنگ قبر خواجه شمس الدین و برادرش عبدالرزاق از امرای سربداران نیز در این گورستان است.

پارت‌ها مدت کوتاهی در حوزه فاروج سلطنت و حکومت داشتند و سپس محل مرکز حکومت خود را از این حوزه انتقال داده‌اند؛ با توجه به جریان‌هایی که تا حدودی ثبت شده؛ این مرکز می‌بایستی یا در روستای استاد فعلی یا در خبوشان می‌بوده‌است و نامهایی که به ارسکا یا ارساک نزدیک بودند بر اثر طول زمان از بین رفته‌است.

پیرنیا در مورد سرزمین اصلی اشکانیان می‌نویسد پارت اصلی چنانچه از نوشته‌های جغرافی دانان و مورخان قدیم برمی آید جلگه اکراد در خراسان و اشک است و در جای دیگر می‌گوید اشک یا ارشک در مکانی به نام آساک زندگی می‌کرده، با تأیید اکثر دانشمندان آساک یا آ سااک یا آشاک یا آرسکا نام قدیم خبوشان است که از همان نام ارشک گرفته شده‌است.

نقاط گردشگری فاروج

قلعه علی‌آباد در روستای یام یکی از مناطق گردشگری و باستانی فاروج است؛ تپه یام که بزرگترین تپه خراسان محسوب می‌شود، دره استاد-خسرویه، آرامگاه بابا و بی بی و سنگ قبرهای مربوط به دوران صفویه در مسجد خسرویه، حمام خزینه ای وامام زاده اولیا استاد، برج مفرنقاه، تپه طویل، برج استاد، درخت ۵۰۰ ساله اسفجیر، گلورتپه و کول تپه، امام زاده عبدالله رحمان خرق، امام مرشد، غار تاریخی تبریان، تپه چکی، تپه خیرآباد، تپه خلق آباد و حمام خزینه فاروج برخی دیگر از آثار باستانی و گردشگری فاروج به‌شمار می‌روند. همچنین روستاهای سرسبز استاد و خسرویه با دره‌های پوشیده از درخت و رودخانه‌های دائمی به همراه باغات گردو و گیلاس از جاذبه‌های گردشگری فاروج هستند؛ آبشار اسفجیر، سد چری، غار یخچالی تبریان، دره ریزه و … نیز از دیگر جاذبه‌های گردشگری شهرستان محسوب می‌شوند. ارتفاعات شاه جهان و قله شاه جهان به سه هزار و ۳۲ متر ارتفاع از سطح دریا تأثیر زیادی در نوع آب و هوای شهرستان فاروج دارد؛ به گونه ای که مراتع و چراگاه‌های سرسبزی در منطقه به وجود آمده و به همین دلیل نیز بسیاری از عشایر و ایل‌ها به این منطقه نقل مکان کنند. علاوه بر این که عشایر و ایلات از این منطقه استفاده می‌کنند؛ زنبور داران نیز در اغلب سال در این منطقه سکونت دارند و عسل تولیدی منطقه هم از نظر خلوص کم‌نظیر است. همچنین وجود غارهای یخچالی و بکر باعث زیبایی منطقه و جذب توریست و کوهنوردان شده، در منطقه درختچه‌های زرشک وحشی و گیاهان دارویی مانند کاکوتی، کمای، چای کوهی و … به وفور دیده می‌شود. در کوه‌های شاه جهان حیوانات وحشی از جمله پلنگ، آهو، بز کوهی، گرگ، خوک، روباه، شغال، کبک و انواع پرندگان زیبا دیده می‌شود و همچنین در یک مطالعه سم شناسی، کوه شاه جهان به عنوان یکی از مناطق دارای بیشترین مارهای سمی و خطرناک در جهان شناخته شده‌است.

• روستای هدف گردشگری استاد
• روستای هدف گردشگری اسفجیر
• روستای هدف گردشگری خسرویه
• دره استاد-خسرویه
• تپه یام
• روستای خرق
• روستای سه گنبد مرکز فروش پوشاک ارزان قیمت

مشاهیر

• آقا نجفی قوچانی
• ابولبرکات نجم الدین خبوشانی
• شیخ ذبیح‌الله ذبیحی فاروجی
• سید اسماعیل ملائکه
• فضل‌الله شوشتری

منابع

1. https://www.mehrnews.com/news/3579316/فاروج-پایتخت-آجیل-ایران-توقفگاهی-با-طعم-های-مختلف-و-خوشمزه
2. https://www.mehrnews.com/news/2271915/اینجا-پایتخت-آجیل-ایران-است-فاروج-سرزمین-ایل-های-رنگارنگ