اِسفَرایِن شهری است در شمال غربی استان خراسان شمالی. این شهر مرکز شهرستان اسفراین است. کردزبانان اصلی‌ترین ساکنین شهر اسفراین هستند. بر اساس سرشماری ۱۳۹۰ جمعیت اسفراین ۶۰٬۳۷۲ نفر می‌باشد.

موقعیت

شهر اسفراین مرکز شهرستان اسفراین است. این شهرستان از جنوب و جنوب شرقی با شهرستان سبزوار، از شرق با قوچان و سبزوار و از غرب با بجنورد همسایه‌است و در حاشیه جنوبی کوه‌های آلاداغ که خود در امتداد شرقی رشته کوه البرز قرار دارد و در قسمت جنوبی به ارتفاعات جغتای می‌پیوندد. ارتفاع شهر اسفراین از سطح دریا ۱۲۶۰ متر است. (جوادزاده ۱۳۸۰).

اسفراین دارای نقاط تاریخی فراوانی می‌باشد و بیش از ۲۵ بقعه از بزرگان و امام زادگان در این شهرستان وجود دارد. همچنین این شهر مشاهیر فراوانی را در خود پرورش داده‌است. حسن اوغلو، ابو عوانه، ابو حامد، شیخ محمد رشیدالدین، شیخ جمال الدین احمد ذاکر گوریانی اسفراینی، احمدبن ابی طاهر اسفراینی، شیخ محمد رشیدالدین، رضی الدین علی لالای اسفراینی و ابو عباس فضل بن احد اسفراینی از جمله این بزرگان هستند. (جوادزاده ۱۳۸۰).

قومیت‌ها

کردها بیشتر ساکنین این شهر را تشکیل می‌دهند که با زبان کردی کرمانجی (بادینانی) تکلم می‌نمایند. طبق اثر جوادزاده (۱۳۸۰)، مردم اسفراین از ۴ قوم تشکیل شده‌اند که شامل تات‌ها، کرمانج‌ها و همچنین ترک‌ها و بربری‌ها می‌باشند:

۱. تات‌ها اقوام بومی منطقه هستند که نسب آن‌ها به پارت‌ها می‌رسد و به زبان تاتی از شاخه زبان‌های ایرانی شمال غربی سخن می‌گویند.

1. کرمانج‌ها: در گذشته شاه اسماعیل، شاه عباس و نادر شاه افشار اغلب کرمانج‌ها را برای مرزداری و دیگر مسائل سیاسی از ترکیه و عراق به مناطق مختلف استان خراسان کوچاندند. طوایف مختلف کرمانج عبارت‌اند از شادلو، زعفرانلو، میلانلو، ایزانلو، توپکانلو، دیرانلو - گنجدان که عموماً در روستاهای شمالی و حومه اسفراین زندگی می‌کنند.
2. ترک‌ها از ترک‌های تتار و جغتایی هستند و بیشتر در بخش بام اسفراین زندگی می‌کنند. فرهنگ آنها سنگلاخ نام دارد و توسط امیر علیشیر نوایی تألیف گردیده و یادگار دوران رشد آنهاست.
3. بربری‌ها که در زمان حکومت احمد خان ابدالی به نوار مرزی ایران کوچانده شده بودند یا در دوره ناصرالدین شاه به ایران آمده بودند و توسط یکی از ملاکین و تجار معروف خراسان به نام رضا مهدوی رئیس‌التجار به اسفراین آورده شده‌اند. بربری‌ها بیشتر در روستاهای قاسم‌آباد، کلاته بربرها، عباس‌آباد و چند روستای دیگر ساکن شده‌اند و بیشتر از طوایف چوره، پالانی، چارشانگی، خوجکه، لنگر، جاقوری و دیزنگی هستند.

شهر فعلی اسفراین از ۱۹ محله تشکیل شده‌است و حدود ۳۰۰۰۰ متر مربع از خیابان‌های این شهر را خیابان‌های اصلی پوشش می‌دهند. اسفراین از جمله شهرهای صنعتی می‌باشد. از مهمترین کارخانه جات صنعتی این شهر می‌توان به مجتع فولاد اسفراین و کارخانه لوله گستر (لوله بدون درز) اشاره کرد. کارخانه‌های پنبه و کارتن سازی ازجمله کارخانه‌های اسفراین می‌باشد و غیر از آنها کارگاه‌های کوچک زیادی از جمله کارگاه‌های صنایع چوب، صنایع فلزی و صنایع ساختمانی وجود دارد. کارخانه کمپوت روستای کوشکی، کوره‌های آجر روستای اتیمز، کارخانه آسفالت شهرداری، کارخانه تولید ماکارونی و کارخانه بسته‌بندی خشکبار از دیگر صنایع اسفراین می‌باشند. در بخش‌های اسفراین همچون دهستان‌های حومه، زرق آباد، رویین، فرطان، میلانو، بام وصی آباد، انواع تولیدات کشاورزی و دامداری یافت می‌شود. سیب رویین و انگور اسفراین شهرت خاصی دارند و زمین‌های قابل کشت غلات، پنبه، زیره، هندوانه، خربزه، انگور و غیره به فراوانی در این شهرستان تولید می‌شود. کشت توت و پرورش کرم ابریشم، زنبورداری و دامداری از فعالیتهای دیگر روستاها و شهر اسفراین است. صنایع دستی اسفراین، پارچه بافی، قالی و قالیچه بافی، جاجیم بافی و گلیم بافی است. پارچه‌بافی بیشتر در روستاهای رویین، محمودی و ایرج معمول است (جوادزاده ۱۳۸۰).

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۵۹٬۴۹۰ نفر (در ۱۷٬۴۶۶ خانوار) بوده‌است.

آب و هوا

آب و هوای اسفراین معتدل است و منابع تاریخی نیز این بر این نکته تأکید دارند. اعراب اسفراین را بلقیس می‌خوانده‌اند که یادآور سرزمین‌های زیبای یمن بوده‌است. قسمت‌های جنوبی اسفراین به علت مجاورت با کویر دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم و خشک می‌باشد. رودخانه‌های مهم اسفراین، بیدواز و رویین و قره‌سو می‌باشند. قره‌سو اصلی‌ترین رود است که از ارتفاعات رشته‌کوه‌های آلاداغ و شاه جهان سرچشمه گرفته و شامل رودخانه‌های سنخواست، جاجرم، بیدواز، گرماب، رویین و غیره‌است. این رود پس از سیراب کردن جلگه جاجرم به طرف جنوب جریان یافته و به کالشور در جنوب سبزوار می‌پیوندد و سرانجام در کویر گم می‌شود (جوادزاده ۱۳۸۰).

پوشش گیاهی

به غیر از درختان ارس که در بلندی‌های شاه جهان، سالوک و ساری‌گل بطور پراکنده می‌رویند، اسفراین دارای ۴۵۰۰۰۰هکتار مرتع و جنگل می‌باشد. این جنگل‌ها که در ارتفاعات شمالی و شمال شرقی قرار دارند، اغلب از درختان پسته، انار، سماق، انجیر، زبان گنجشک، گلابی وحشی، ارغوان و انجیر وحشی… تشکیل شده‌است. پوشش گیاهی منطقه را نیز گیاهانی چون پیاز کوهی، درمنه، خارشتر، بارهنگ، اسپند، قارچ، پونه، زرشک، بومادران، اسطوخودوس و گزنه و قسنی، کتیرا، گون و غیره تشکیل می‌دهد

حیات وحش

به علت وجود مراتع و جنگل‌ها، زیستگاه حیات وحش در قسمت‌های زیادی از این شهرستان گسترده شده‌است. حیواناتی چون شغال، آهو، گرگ، گورکن، خرگوش، روباه، گراز، پلنگ، کفتار و بز کوهی در نقاط مرتع به ویژه در منطقه سالوک زندگی می‌کنند. منطقه حفاظت‌شده ساری گل در شمال شرقی اسفراین، با وسعت ۲۸۰۰۰ هکتار زیستگاه انواع ددان و گیاهان می‌باشد (جوادزاده ۱۳۸۰). در تابستان ۸۸ ۱ قلاده یوزپلنگ در منطقهٔ حفاظت شدهٔ باباقدرت مشاهده شده‌است که عکس‌های آن در همان پاسگاه موجود می‌باشد.

پیشینه تاریخی

در مورد اسفراین بهترین شرح جغرافیایی ابوعبدلله حمد بن احمد مقدسی است که خود این ولایت را دیده‌است مقدسی می‌نویسد: اسفراین روستایی بزرگ و مرکز انگور خوب و کشتزار است، جاده گرگان آنرا به دو نیمه می‌کند. شهر آن به همین نام است. آباد و گرانقدر است، از نهری که از کوه می‌آید می‌آشامند در شهرهای این روستا مهم‌تر از آن نیست. بازارهای زیبا ویژگی دیگر دارد. مردم اهل حدیثند. ابوعبدالله الحاکم مؤلف تاریخ نیشابور که سنه ۴۰۴ هجری قمری فوت کرده‌است، اسفراین را شهری خوش آب و هوا ذکر کرده‌است و قباد پادشاه ساسانی نام اسفراین را به علت داشتن آب و هوای خوب مهرجان گذاشته‌است.. همچنانکه یادآوری گردید اسفراین شهری بوده‌است که قبل از اسلام در خراسان وجود داشته‌است، جزو ایالت پارت بوده‌است. در تقسیمات کشوری در دوره هخامنشی، کشور ایران بر اساس ملاحظات قومی و نژادی به ۳۰ قسمت تقسیم می‌شده‌است که یکی از ایالت خراسان و یاپارت ذکر شده‌است بعدها این ایالات را ساتراپ نام گذاشتند؛ ولی همان دولت تعداد ایالت ایران را ۲۰ نوشته‌است و پارت را ایالت شانزدهم دانسته‌است سپس از روی کار آمدن اشکانیان که همان پارتها باشند ایران زمین را از وجود بیگانگان آزاد ساختند چون اسفراین را یکی از مراکز عمده پارتها می‌دانیم لذا در شرح آن اشارات بیشتری خواهد شد.

اکثر مورخان پارت قدیم را عبارت از دامغان - جوین سبزوار - نیشابور - قوچان درگز - اسفراین و چند شهر فعلی خراسان می‌دانند. ظهور و گسترش دین مبین اسلام در ایران خراسان مانند سایر بلاد ایران و شاید بیشتر درگیری و کشمکش حکام عرب و فرمانروایان ایرانی بوده‌است. مسلماً صدمات انسانی و مالی بیشتری از تخریب شهرها و اماکن بوده‌است و فتح اسفراین همزمان باشهرهایی چون نیشابور، ری، بیهق و توس در تاریخ‌های قرون و در هیچ‌یک از منابع اولیه اشاره به خرابی اسفراین نشده‌است. اسفراین در سال ۳۱ هجری همچنان که ذکر گردیده بدست عبدا… ابن عامر فتح شده ومردم بتدریج دین مبین اسلام را پذیرفته‌اند. دربارهٔ بنیانگذار اسفراین، در منابع و مآخذ تاریخ و جغرافیا مطالب فراوان است ولی آنچه بدیهی است این نکته‌است که منابع ایران تقسیم دنیای روزگار گذشته را به فریدون نسبت می‌دهند که بین سه فرزند خود مسلم، تور و ایرج تقسیم کرد.

آنچه مسلم است خراسان و اسفراین که شهرکی در آن بوده‌است در ایران زمین واقع شده بوده‌است و باید سازنده آن را کسی بنامند که نژاد ایرانی باشند همچنانکه بانی اسفراین را اسفند یا پسر گشتاسب می‌دانند که از پادشاهان کیانی ایران است و به قاعده انتساب آنرا اسفراین خوانده‌اند.

مؤلف تاریخ نیشابور ابوعبدا…، محمد بن عبدا… نیشابور ی در مورد اسفراین شرحی دارد که خلاصه‌ای از آن آورده می‌شود. پادشاه قباد بن فیروز چند روز آنجا بود از خضره صحرا و صحه هوا آن را مهرجان نام نهاد.

شرایط مساعد طبیعی و رودهای فراوان از محاسن عمده‌ای بود که امکان آبادانی این منطقه را از قدیم ممکن کرده‌است.

همان‌طور که در ابتدا گفته شد پارت یکی از ایالات وابسته به امپراطوری هخامنشیان بوده‌است و شیستاسب پدر داریوش والی پارت بوده و پارتیان در سپاه خشایارشاه در جنگ با یونانیان شرکت داشته‌اند و پس از هجوم یونانیان اسکندر داریوش سوم را تاداخل مملکت پارت تعقیب کرده‌است. مشیر الدوله پیر نیا در تاریخ ایران، باستان محل واقعه و تاریخ در گذشته را در محلی بین سمنان و شاهرود فعلی دانسته‌است.

محمد حسن خان اعتماد السلطنه به نقل از سایر منابع این محل را چمن کالپوش دانسته که در شرق جاجرم واقع است و مؤلف کتاب خراسان و سیستان نیز همین محل را ذکر کرده‌است. باتوجه به اینکه اهالی چمن کالپوش نیز معتقدند چمن کالپوش آخرین منزلگاه داریوش سوم است و از چمن کالپوش تا اسفراین راهی نیست، پس باید دشت اسفراین را جولانگاه مقدونیان دانست که از دستبرد و سم ستوران یونانی در امان نبوده‌است. در دوره جانشینان اسکندر، اسفراین در تصرف بلوکیان بوده‌است تاظهور پارتیان (اشکانیان) که این سرزمین آزاد می‌گردد. پارتها از همین سرزمین فعلی خراسان بخصوص شمال خراسان همچون شهرستانی مانند قوچان، اسفراین درگز قیام می‌کنند و در شهر آساک در آستانه تاجگذاری می‌کنند و سپس به تسخیر هیرگانیا می‌پردازند.

حکومت اسفراین در قیام سربداران را یکی از امرای مغول بنام محمود اسفراین در دست داشت که در طی چند جنگ از امیر مسعود سربدار در حوالی نیشابور شکست خورد و در تاریخ مغمول، تاریخ نیشابور و سایر کتب تاریخی این پیروزی را در سنه و ۷۳ هجری قمری دانسته‌اند سربداران در اسفراین پایگاه محکمی داشته‌اند. این موضوع را می‌توان از سکه‌های ضرب آن در اسفراین پی برد و یعقوب آژند مترجم کتاب خروج و عروج سربداران تألیف جان ماسون اسمیت، فصلی از کتاب خود را به ضرب سکه در اسفراین و سایر شهرهای خراسان اختصاص داده‌است. هر چند در دوره ایلخانان مغول نیز در اسفراین سکه ضرب شده‌است. اسفراین در زمان حمله امیر تیمور به ایران سنه ۱۳۸۱ میلادی مطابق ۷۸۲ هجری قمری نیز صدمه می‌بیند، شهر تخریب می‌شود و مردم کشتار می‌شوند و دولتشاه سمرقند اشاره به یاغی شدن سلطان محمد بن بایسنقر بر جدش شاهرخ می‌کند و بین سلطان محمد و برادرش بابر سلطان در حدود چناران از نواحی اسفراین و در بند شغان جنگی در سنه ۸۵۵ هجری قمری درمی‌گیرد و دهات زیادی تخریب می‌شود. در دوره صفویه به خصوص در زمان سلطنت شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب و شاه عباس اسفراین یکی از شهرهایی بوده‌است که مورد و غارت و قتل و نجات ازبکان قرار می‌گیرد.

شاه اسماعیل صفوی برای دفع ازبکان از اسفراین عبور می‌کند و به مرو می‌رود و ازبکان را شکستی سخت می‌دهد و پس از روی کار آمدن شاه طهماسب عبید خان ازبک اسفراین را متصرف می‌شود و مردم را مورد قتل و غارت قرار می‌دهد. در دوره شاه عباس اسفراین بدست چند تن از امرای صفوی اداره می‌شده‌است که در تاریخ عالم آرای عباسی به آن اشاره شده‌است در دوره شاه طهماسب آخرین پادشاه صفوی موقعی که او از مازندران به طرف مشهد می‌آمده از اسفراین عبور کرده‌است. بارتولد می‌نویسد: اسفراین در سال ۱۷۳۱ میلادی بدست افاغنه ویران شده‌است و این دوران معاصر بااواخر سلطنت شاه طهماسب وروی کار آمدن نادر شاه است. در دوره حکومت نادرشاه تا سلطنت ناصرالدین شاه قاجار از حوادث روزگار در امان نبوده‌است بر اثر ویران شدن شهر و بخصوص کور شدن قنوات متعددی که شهر قدیمی اسفراین را مشروب می‌ساخته، مردم بتدریج کوچ کرده و درمکان فعلی شهر اسفراین به ساختن قلعه کوچکی پرداخته‌اند بعداً آنچه در دوره قاجاریه راجع به اسفراین نوشته‌اند، مربوط به شهر جدید اسفراین است.

منابع

• کتاب اسفراین، دیروز، امروز تألیف استاد کلیم‌الله توحدی
• هاشم جوادزاده، ۱۳۸۰، کتاب خراسان، ص ۱۴۷–۱۴۴، کانون آگهی ایران نوین
• سایت خبری تحلیلی اسفراین نیوز
• پرتال اطلاع‌رسانی فرمانداری اسفراین
• http://www.fallingrain.com/world/IR/30/Esfarayen.html
• هیئت مکتب الشهدا اسفراین
• http://www.maktabeshohada.com
• نیک گفتار، احمد، بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر تاریخی اسفراین، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران. ۱۳۸۷.
• نیک گفتار، احمد، جغرافیای تاریخی ارغیان، انتشارات کیهان اندیشه، چاپ اول، مشهد، ۱۳۸۷.
• نیک گفتار، احمد، محمد حسن بهنامفر، معرفی و شناسایی سکه‌های ضرب شده در شهر اسفراین، انتشارات راهیان سبز ،۱۳۸۷.
• نیک گفتار، احمد، مختصری از پیشینه سکه‌های تاریخی ضرب شده درشهرهای خراسان، انتشارات راهیان سبز ،۱۳۸۹.
• نیک گفتار، احمد، محمد حسن بهنامفر، جغرافیای تاریخی ارغیان، مجله پژوهشهای تاریخی، شماره ۱۰۲، دانشگاه تهران ۱۳۹۰.
• وحدتی، علی اکبر و احمد نیک گفتار، نقش راه‌های تجاری در شکوفای و افول اسفراین ،(کتاب پژوهشهای باستان شناختی در شهر بلقیس) انتشارات اداره کل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان شمالی ،۱۳۸۹، ص ۵۶.
• وحدتی، علی اکبر و احمد نیک گفتار، تاریخ سیاسی اسفراین در دوران اسلامی، در کتاب پژوهش‌های باستان شناختی در شهر بلقیس، انتشارات اداره کل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان شمالی ،۱۳۸۹، ص ۳۵.