شهرستان قاینات(پارسی باستان: آرتاگوانا)، به مرکزیت شهر قائن، در شرق ایران و شمال استان خراسان جنوبی در حد فاصل ۱۵ و ۳۳ تا ۱۲ و ۳۴ عرض جغرافیایی و ۳۸ و ۵۸ تا ۵۶ و ۶۰ طول جغرافیایی قرار دارد. شهر قاین در گذشته مرکز ایالت قهستان بوده و شهرستان قاینات در ۲۷ بهمن ۱۳۵۸ با تصویب هیئت وزیران به صورت شهرستان مستقل درآمد.

این شهرستان به نام پایتخت زعفران جهان معروف است. معروف ترین روستای این شهرستان ورزگ می باشد که در فاصله 20 کیلومتری این شهرستان واقع شده است.

تقسیمات کشوری

این شهرستان دارای سه بخش است:

• بخش مرکزی با جمعیت ۷۰٬۶۸۶ نفر
  • دهستان پیشکوه (قائنات)
  • دهستان قاین
  • دهستان مهیار
  • شهرها: قائن و اسفدن

• بخش نیمبلوک با جمعیت 23561 نفر
  • دهستان کرغند
  • دهستان نیمبلوک
  • شهرها: خضری دشت بیاض و نیمبلوک

• بخش سده با جمعیت ۲۰٬۴۸۲ نفر
  • دهستان آفریز
  • دهستان پسکوه
  • دهستان سده
  • شهرها: آرین شهر

جغرافیا

شهرستان قائنات در شمال شرق استان خراسان جنوبی قرار گرفته‌است. این شهرستان از شمال به شهرستان‌های خواف و گناباد از استان خراسان رضوی، از غرب به شهرستان سرایان، از جنوب به شهرستان بیرجند و از شرق به شهرستان زیرکوه محدود شده‌است.

مساحت این شهرستان بالغ بر ۷٬۵۰۲ کیلومتر مربع می‌باشد. شهرستان قائنات، براساس آخرین تقسیمات کشوری مشتمل بر ۳ بخش و ۸ دهستان بوده و ۳۷۳ روستا و ۱۲۹۳ آبادی خالی از سکنه دارد.

مرکز این شهرستان شهر قائن که بر روی دشتی به همین نام می‌باشد. شهر قاین در مسیر بزرگراه آسیایی؛ مشهد به زاهدان و چابهار (کریدور شمال _ جنوب شرق کشور) قرار گرفته و تا مرز افغانستان ۱۸۰ کیلومتر فاصله داشته و از سطح دریا ۱۴۴۰ متر بلندی دارد و از دو شهر بیرجند و گناباد فاصله‌ای مساوی ۱۰۰ کیلومتر در ۳۷۲ کیلومتری جنوب مشهد و از تهران ۱۳۰۰ کیلومتر فاصله دارد.

رشته کوه قهستان در غرب و شاسکوه و آهنگران در شرق آن سر به آسمان سوده و بلندترین قله منطقه کمر سرخ با ۲۸۴۲ متر در نیم بلوک و پست‌ترین نقطه با ۶۱۰ متر در پترگان قرار دارد.

جمعیت

بر طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۹۰) جمعیت شهرستان قائنات ۱۵۲٫۴۰۱ نفر و تعداد خانوار ۴۲٫۱۰۰ عدد بود که پس از ارتقاء زیرکوه به شهرستان و جداشدن آن از قاینات، جمعیت محدوده فعلی این شهرستان ۱۱۱٬۳۲۰ نفر در ۳۱٬۳۰۷ خانوار است که از این تعداد ۵۷٫۴۹۵ نفر در مناطق شهری و ۵۳٫۸۲۵ نفر در مناطق روستایی ساکن هستند. همچنین از این جمعیت تعداد ۵۵٫۷۲۵ نفر مرد و ۵۵٫۵۹۵ نفر زن هستند. با جدا شدن بخش زهان و زیرکوه از شهرستان قائنات، طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۹۵) جمعیت شهرستان قائنات ۱۱۶٫۱۸۱ نفر (در ۳۷٫۷۹۴ خانوار) بوده‌است. از این تعداد ۵۸٫۴۲۰ نفر مرد و ۵۷٫۷۶۱ نفر زن هستند.

گونه‌های گیاهی و جانوری

مراتع قائن از نوع متوسط است و در آن گیاهان دارویی گوناگون، جنگلهای تنگ، پسته کوهی، بنه، قیچ و بادامشک دیده می‌شود. در شهرستان قائن خصوصاً در منطقه شکار ممنوع شاسکوه، قریب به ۵۹ گونه پرنده، ۲۵ نوع پستاندار و ۱۷ گونه از خزندگان و دوزیستان منحصر به فرد زندگی می‌کنند. در این خطه، رودخانه‌های با اهمیتی همچون رود شور، رود مرادنشاه، رود بیهود، افین و آهنگران جریان دارند و گندم، جو، چغندر، پسته و خصوصاً زعفران و زرشک و آلو از محصولات کشاورزی این شهرستان می‌باشند.

پیشینه

چنانچه تذکره نویسان و مورخان نقل کرده‌اند منطقه قائنات با تاریخی سی هزار ساله یکی از اولین خاستگاه‌های تمدن خراسان است. فخرالاسلام پیدایش قائن را به عصر قابیل پسر آدم نسبت داده و در فرهنگ دهخدا بنای اولیه شهر قائن به سام بن نریمان و در احیاء الملوک به کی لهراسب پدر گشتاسب منسوب شده‌است این سخنان اگر چه از اعتباری علمی برخوردار نیستند اما بازگوکننده قدمتی هستند که چون غباری از روزگاران دور بر سنگ سنگ این شهر نشسته‌اند در سفرنامهٔ سرپرسی سایکس آمده در ۳۲۸ قبل از میلاد ۱۳ هزار نفر از مدافعان شهر قائن به مقابله با لشکر انبوه اسکندر درآمدند و دکتر بلووگلدسمید اعتقاد دارد که قلعه کوه قائن در عهد هخامنشیان همان کاخ سلاطین قهستان یا آرتاگوانا بوده‌است.

قائن در عصر زمانداران ساسانیان نیز از مراکز مهم قدرت و از معدود شهرهای استراتژیک ایران به‌شمار می‌آمده‌است مورخان بسیاری در کتب خویش از قائنات نام برده‌اند اصطخری در ۳۴۰ خورشیدی از قائن به‌عنوان مرکز قهستان نام برده و مذهب آن خطه را شیعه ذکر کرده و جیهانی در ۳۷۵ هجری از سه دروازه شهر به اسامی درکون، در کلاوج و درزقان استخر نام برده‌است. ناصر خسرو قبادیانی در سال ۴۴۰ وارد قائنات شده و قائن را چنین توصیف نموده‌است:
((قائن شهری بزرگ و حصین و گرد آن خندقی و مسجد آدینه به شهر اند است و آنجا که مقصوره‌است تاقی عظیم و بزرگ است که در خراسان از آن بزرگ‌تر ندیدم))

مارکوپولو نیز هوای قائن را در نهایت اعتدال دانسته و یاقوت حموی و عبدا… محمد بن احمد مقدسی آنجا را بندر خراسان و خزانه کرمان معرفی کرده‌اند. قائن در جریان تندباد ایلغارهای تاریخی صدمه چندانی ندیده‌است و چنان‌که نقل شده در ۷۷۳ هجری امیرتیمور در حوالی قائن اردو زد. لیکن به فضل و درایت حاکم شهر بدون جنگ و خونریزی از کنار آن گذشت.

در عصر صفویه نیز به سال ۱۰۰۲ هجری شاه عباس صفوی از قائن دیدن نمود و سال‌ها بعد در زمان سلسله زندیه هنگامی که لطفعلی خان زند از کرمان گریخت و به قائن آمد در آنجا از وی پذیرائی شد. مردم قائن در بازگشت نیز تعدادی سوار جهت جنگ با آغا محمد خان قاجار در اختیار وی قرار دادند.

دکتر ژوزف انگلیسی، قائن را از مناطق آباد خراسان و قرار گاه مردان دلیری می‌دانسته که از راه شمشیر زنی و کمان کشی روزگار گذرانده‌اند.

جاذبه‌های گردشگری و تفریحی

• مسجد جامع
• مقبره ابوذر جمهر قاینی (منطقه نمونه گردشگری استان)
• قلعه کوه (آرتاگوانا)
• مساجد صدر اسلام
• قلعه هاجر آباد
• خانه سلطانی
• خانه موسوی
• موزه آب
• خانه قارنی

فرمانداران شهرستان قاینات

شهرستان قاینات بر اساس مصوبه هیئت وزیران در ۲۷ بهمن ۱۳۵۸ از شهرستان بیرجند منتزع و تبدیل به شهرستان مستقلی شد.

فرمانداران این شهرستان از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۹۷ عبارتند از:

منابع

پیوند به بیرون

• وبگاه فرمانداری شهرستان قائنات
• وبگاه شهرداری قائنات