خورموج یکی از شهرهای استان بوشهر و مرکز شهرستان دشتی است.

جغرافیا

شهر خورموج در ۹۰ کیلومتری جنوب شرق بندر بوشهر و در میانه استان بوشهر قرار دارد و مرکز شهرستان دشتی است. ارتفاع خورموج از سطح دریا ۶۰ متر و وسعت آن ۷۹۷ هکتار می‌باشد. آب و هوای آن گرم و خشک می‌باشد که حداقل و حداکثر دما در طول سال از ۳- تا ۵۴ درجه متغیر است. میزان بارندگی بین ۲۰۰ تا ۲۸۵ میلی‌متر متفاوت است.

خورموج در طول جغرافیایی ۵۱درجه ۲۳دقیقه شمالی و عرض جغرافیایی آن ۲۸درجه ۳۹دقیقه شرقی است.

مردم‌شناسی

مردم آن به زبان فارسی جنوبی و گویش دشتی خورموجی صحبت می‌کنند.

بر اساس آمار سرشماری رسمی سال ۱۳۹۰ جمعیت این شهر ۳۴٬۹۴۴ نفر (۸۷۷۷ خانوار) می‌باشد. و در سال ۱۳۸۵ جمعیت آن ۳۱٬۶۶۷ نفر بوده‌است.

تاریخچه

خورموج یکی از مهم‌ترین مراکز منطقه تاریخی، فرهنگی و قومی دشتی قدیم است. محل اسکان اهالی قدیم در نخلستان‌ها و در کنار باغات، واقع در غرب خورموج کنونی (غرب جاده بوشهر کنگان) بوده که بر اساس شنیده‌ها، در آنجا دو مسجد بوده که موقعیت نسبی آن مشخص است و آثاری از آن دو موجود نمی‌باشد. یکی از آن‌ها در شمال غرب گلزار شهدا و در قطعه زمینی تحت عنوان «نیمخر» که بعضاً آن قطعه زمین را زمین مسجدی یاد می‌کنند و مسجد دیگر کمی پایین‌تر از آن در محل باغ انجیر و تل بسیار کوچک و کم ارتفاعی که آن قطعه را تحت نام «تل مسجدی» خطاب می‌نمایند که آثار کرسی و پی آن تقریباً موجود می‌باشد.

این شهر از لحاظ مذهبی و فرهنگی پیشینه طولانی در منطقه دشتی دارد.

قدمت این شهر به قبل از اسلام برمی‌گردد و وجود آثار و ابنیه تاریخی در این شهر حکایت از قدمت باستانی آن دارد.

آثار باستانی

• مسجد جامع خورموج که در کنار قلعه اصلی محمدخان دشتی محل اسکان قدمای خورموج قرار دارد.

مسجد جامع خورموج در سال ۱۲۷۵ قمری (اوایل دوره ناصری) توسط ملا عبدالرضا امیری احداث که از آن زمان تا کنون طی دو مرحله تجدید بنا و توسعه داده شده و مهدیه ای هم در سه طبقه به آن الحاق گردیده‌است. تاریخ ساخت و نام مؤسس مسجد از قطعه شعری که توسط محمدخان دشتی سروده شده و در دیوان محمدخان دشتی چاپ بمبئی به چاپ رسیده که این شعر به قرار زیر است:

گشت این مسجد عالی چو بنا

از پی سجده و تسبیح و دعا

هاتفی تهنیتِ تاریخش

گفت «مولاء من العبدرضا»

که عبارت درون گیومه مصراع دوم از بیت دوم شعر به نام ملاعبدالرضا اشاره می‌نماید و بر اساس حروف ابجد سال ساخت آن ۱۲۷۵ ه‍.ق برداشت می‌شود.

• حسینه میرزا از بناهای دوره ناصری است که در سال ۱۳۰۵ه‍.ق توسط میرزا اسدالله مباشر دشتی ساخته شده‌است این مکان دارای سه ایوان است که یکی تابستانی، یکی زمستانی و دیگری مخصوص خانمها است که دور تا دور حسینیه را فرا گرفته‌است.
• بارگاه میر ارم بن سام بن نوح،
• باقیمانده‌های شهر باستانی خورموج
• قلعه محمدخان دشتی،
• آتشکده خورموج،
• قلعه دختر،
• عمارت شیرینه

وجه تسمیه

در وجه تسمیه این شهر سه نظر نزدیک به هم گفته شده یکی اینکه چون نور خورشید در دشت آن با طلوع از کوهی بلند درخشش خاص دارد و موج می‌زند؛ از این نظر نام این منطقه خورموج شده‌است. دوم اینکه به نظر می‌رسد نام خورموج مناسبتی با نام‌های ساسانی داشته و از از نام هرمز مشتق‌شده باشد که بعدها تبدیل به هرموز؛ هرموج و خورموج شده‌است و امروز خورموج می‌نویسند. به معنای خورشید در بلندای تابیده بر دشت.

سوم اینکه قدیمی‌ترین کتاب جغرافیایی که به زبان فارسی نو آغازین بر جای مانده، کتابی است با عنوان حدودالعالم من المغرب الی المشرق از مؤلفی ناشناس که آن را در سال (۳۷۲ هجری قمری - ۹۸۱ میلادی) تألیف کرده‌است. در این کتاب در ذیل نواحی آباد و پررونق جنوب غربی ایران امروز ـ خصوصاً ناحیه سیراف و اطراف دشتی ـ از شهری به نام خرمک نام‌برده شده‌است. (حدودالعالم…، ص ۳۷۴) خرمک را می‌توان، بر خورموج امروزی منطبق دانست و احتمال داد که در قرون دوم تا چهارم اسلامی و شاید در دوران باستان، خورموج امروزی را خرمک می‌نامیده‌اند که معرب آن نیز خرمق بوده‌است. در ریشه‌یابی واژگانی، خُرمُک کلمه‌ای است که از دو جزء خر+مک تشکیل شده‌است که جزء نخست -خُر-، از ریشهٔ اوستانی به معنی خوردن است و همراه با -مو- به معنی خوردنی یا هر چیز قابل خوردن می‌باشد؛ و -ک- برای تصغیر است. در نتیجه به مکانی اطلاق می‌شده که دارای محصولات زراعی و مواد غذایی فراوان و علی‌الخصوص خرما بوده‌است. همچنین -مُک- به معنی پوشاندن است. یعنی منطقه یا محل پوشیده شده از خوردنی‌ها (خرما) بوده‌است. همچنین مُک خود شکل تحریف شده از واژه‌ای فارسی میانه (پهلوی) برای درخت خرما (نخل) می‌باشد که هم‌اکنون نیز در منطقهٔ جنوب و غرب کشور و به ویژه مناطق شمال غرب خلیج فارس و حوزهٔ استان بوشهر تقریباً با همین تلفظ و درست به همین معنی رواج داشته و هنوز یک واژهٔ زنده است. واژهٔ مک در متون پهلوی را احتمالاً یک واژهٔ بازمانده از زبان ایلامی دانسته‌اند. اما واژهٔ پهلوی مک می‌تواند بازماندهٔ واژهٔ فارسی باستان به معنی گل میخ و میخ باشد؛ که شکل ظاهری درخت نخل و شباهت آن با یک میخ تزیینی می‌تواند مؤید صحت این برداشت باشد. در نتیجه به معنی -خوردنی و رویشگاه خرما- است. درخت نخل (خرما) یک درخت گرمسیری و بنابراین جنوبی بوده و از راه جنوب غرب کشور و منطقهٔ بین‌النهرین وارد ایران گردیده و عنوان شناخته شدهٔ درخت آسوریک نیز می‌تواند تصدیق کنندهٔ این ادعا باشد. در این احتمال واژهٔ خرمک نهایتاً به معنی خوردنی درخت مخ یعنی خرما بوده‌است.

برخی از چهره‌ها و بزرگان

• محمدخان دشتی، درگذشته ۱۲۹۸ قمری، شاعر و ظابط عهد قاجاریه منطقه دشتی که در ایام حکومت وی دشتی در اوج ادب و فرهنگ قرار داشته‌است. خانواده صالح احمدی، از نسل ایشان است.
• میرزا محمد جعفر خان حقایق نگار خورموجی، درگذشته ۱۳۰۱ قمری (کسی که مرگ امیر کبیر را فاش کرد).
• سید محمد طاهر(شفیق) شهریاری، شاعر، از اولین مدیران و دبیران دبیرستان سعادت، دارای مدال درجه یک علمی
• احمدخان دشتی، فرزند محمدخان، (وی در ۱۳۳۴ قمری چهل ساله بوده) شاعر دوبیتی سرا
• میرزا محمود حامدی، (متخلص به حامد) درگذشته ۱۳۴۰، از فعالان فرهنگی و شاعر
• حجت الاسلام شیخ ابوتراب عاشوری، روحانی مبارز و شهید انقلاب ۱۳۵۷.
• عبدالرسول حامدی، فرزند میرزا محمدجواد، در گذشته ۱۳۶۴، شاعر و احیاگر سبک نیمایی در جنوب
• میرزا محمدجواد حامدی، درگذشته ۱۳۶۸ از فعالان فرهنگی و شاعر و سراینده شعر کلاخا یاد مهدو بزبان فارسی است که بدنبال آن علی مرادی آن شعر را بزبان محلی توسعه داده‌است.
• شایان حامدی دیگر شاعر نوسرای درگذشته ۱۳۷۵ فرزند عبدالرسول حامدی
• سید موسی ابطحی، درگذشته ۱۳۷۷، روحانی مجتهد
• سید علی‌اکبر بهزادی، در گذشته ۱۳۸۰، از فعالان فرهنگی و شاعر و دایی عبدالرسول حامدی
• علی مرادی، درگذشته ۱۳۹۰، شاعر
• شیخ محمد امامی حجتی، (احتمالا زاده دهه ۲۰ خورشیدی) مجتهد و روحانی سرشناس
• ایرج اسدی، (زاده ۱۳۱۷، درگذشته ۱۳۹۷) شاعر
• سید کوچک هاشمی‌زاده، (زاده ۱۳۲۴) نویسنده
• سید اسماعیل بهزادی، (زاده ۱۳۲۸) شاعر
• سید محمدرضا هاشمی‌زاده، (زاده ۱۳۳۰ -۱۳۹۸) شاعر
• محمدرضا صفدری، (زاده ۱۳۳۳) نویسنده سرشناس کشوری
• پولاد اسماعیلی، (زاده ۱۳۳۸) شروه خوان مشهور جنوبی
• مهدی قائدی، (زاده ۱۳۷۷)، فوتبالیست

مراکز شهری

اماکن مذهبی و فرهنگی

• مسجد جامع (قدیمی) که در کنار قلعه اصلی محمد خان دشتی محل اسکان قدمای خورموج قرار دارد.
• مسجد امام رضا
• حسینیه میرزا، قدیمی

معابر و مراکز عمومی

میدان‌ها:

• میدان فایز دشتی
• میدان خالو حسین دشتی
• میدان شهید مهدوی
• میدان امام خمینی
• میدان شهید بهشتی
• میدان ذوالفقار
• میدان مادر
• میدان بصیرت
• میدان ادب

بلوارها:

• بلوار آیت الله میرزا احمد دشتی
• بلوار فایز دشتی (شمالی)
• بلوار فایز دشتی (جنوبی)
• بلوار بسیج
• بلوار خلیج فارس
• بلوار امام رضا
• بلوار دانشجو

نمایندگی‌های مهم

• نمایندگی سایپا
• نمایندگی ایران خودرو
• نمایندگی آمیکو (خودرو)
• نمایندگی ایساکو (خودرو)
• نمایندگی ۲۵۷ تراکتورسازی
• نمایندگی کشاورزی سپهر آفتاب
• نمایندگی سیمان مُنْدْ دشتی
• نمایندگی تیراژه ماشین

مراکز تفریحی و گردشگری

• تفریح گاه بنگه
• بوستان بزرگ مفتون دشتی (۲۵ هکتار)
• بوستان فایز دشتی
• بوستان ولیعصر
• بوستان ولایت
• پارک شهید رجایی
• پارک علی سمیل
• پارک بانوان
• پارک آماده‌سازی
• پارک محله‌ای شهید مدرس
• پارک محله‌ای شماره یک شهرک بسیجیان (مهر)
• پارک محله‌ای شماره دو شهرک بسیجیان (گلستان)
• پارک محله‌ای شماره سه شهرک بسیجیان

مراکز خرید

• فروشگاه رفاه (همشهری سابق)
• فروشگاه نخلستان
• فروشگاه جزیره
• فروشگاه مرکزی
• مجتمع تجاری امام رضا
• مجتمع تجاری گلبینی
• مجتمع تجاری نگاه
• پاساژ لباس مهر

مراکز بهداشتی و درمانی

• بیمارستان ۱۲۰ تختخوابی زینبیه (دارای بخش رادیولوژی و سونوگرافی، دیالیز، اتاق عمل crs و…)
• مرکز بهداشت شهید الیاس احمدی
• مرکز بهداشت دشتی
• مرکز بهداشت امام حسن مجتبی
• کلینیک خیریه دشتی
• آزمایشگاه پاتولوژی ابوطالب
• آزمایشگاه بیمارستان زینبیه
• آزمایشگاه شهید احمدی
• داروخانه شبانه‌روزی دکتر ایماندار
• داروخانه دکتر حسین پور
• داروخانه شهید الیاس احمدی
• داروخانه زینبیه
• درمانگاه شبانه‌روزی امام رضا
• درمانگاه تخصصی هلال احمر (در دست ساخت)

مراکز علمی و آموزشی

• دانشگاه آزاد اسلامی واحد خورموج
• دانشگاه پیام نور مرکز خورموج
• دانشگاه علمی کاربردی مرکز دشتی
• دانشگاه فرهنگیان
• حوزه علمیه سفیران مهدی
• حوزه علمیه پیامبر اعظم
• حوزه علمیه الزهرا (خواهران)
• مرکز فنی و حرفه‌ای دشتی
• آزمایشگاه مرکزی زکریای رازی خورموج
• پژوهش سرای دکتر حسابی
• کانون ریاضیات فارس
• مجتمع آموزشی هلال احمر
• آموزشگاه فنی و حرفه‌ای فناوری اطلاعات اطلس رایانه

نگارخانه

منابع

• سعیدی‌نیا، حبیب‌الله؛ تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی دشتی در دوران قاجار و پهلوی، بوشهر: موعود اسلام (۱۳۸۳).