دِلیجان (به راجی: دلیگون) یکی از شهرهای استان مرکزی و مرکز شهرستان دلیجان است که در جنوب شرقی استان قرار گرفته‌است.

ریشه‌شناسی نام

عده‌ای معتقدند که چون دلیجان در مسیر راه‌های مهم و ارتباطی کشور به ویژه شهرهای بزرگ مرکزی و جنوبی قرار دارد از گذشته‌های دور دارای اهمیت بوده و یکی از توقفگاه‌های اصلی و مهم به‌شمار می‌رفته‌است. پیش از پیدایش وسیله نقلیه موتوری بیش تر از چهارپایان و درشکه استفاده می‌کردند و چون در آن زمان به گاری و درشکه دلیجان یا «دلیگان» گفته می‌شد، از این رو این شهر را به مرور زمان دلیجان نامیدند. گروهی دیگر بر این باورند که دلیجان قبل از تسلط اعراب بر ایران شهری آباد به نام دلیرگان بوده‌است. بعد از تسلط اعراب بر ایرانیان حرف گاف در زبان عرب «ج» تلفظ شده و نام آن از دلیرگان به دلیرجان تغییر یافته‌است و سپس با کاربرد سنگین تکرار حرف «ر» این حرف از آن حذف و به دلیجان تبدیل شده‌است.

پیشینه تاریخی

بنا به نوشته‌های تاریخی، دلیجان پیشین شهری بسیار بزرگ با چهار دروازه در چهار طرف بود که به دروازه‌های قلیان، آتشکده، شاه ولی و کاه گندم معروف بوده‌اند. گستردگی شهر قدیمی دلیجان را تا نزدیکی خورهه ذکر کرده‌اند. مجموعه نشانه‌ها و آثار پیدا شده تاریخی مانند سفال‌ها، خمره‌ها و آجرهای بسیار زیبا نشان می‌دهد که دلیجان شهری بزرگ بوده‌است.

حدود شهر دلیجان، از هنگام پیدایش فناوری‌های باستانی در دوران هخامنشی و گسترش این فناوری‌ها (همچون قنات) در سرزمین‌های وابسته، جایی برای زندگی مردمان ایرانی بوده‌است. با گسترش این امکانات باستانی در دوران هخامنشی، امکان زندگی متمدن (همراه با کشاورزی پیشرفته و پرورش پیشرفته‌تر دام) برای نخستین بار در چنین مناطقی پدید آمد.

شهر دلیجان در طول تاریخ همیشه در مرکزیت قرار داشته و نزدیکی آن با شهرهای بزرگ و مهم ایران باعث شده که در سده چهارم هجری جزو قم و یکی از مناطق مهم آن دانسته شود، تا آنکه به روزگار عباسیان جزوی از اصفهان می‌گردد.

در گذشته این شهر جزی از استان جبال بود، تا آنگاه که عراق عجم در قرن ششم هجری برابر عراق عرب پدیدار شد و به همین علت حمدالله مستوفی در کتاب نزهه القلوب می‌آورد که: "از اصفهان تا دیگر ولایات عراق عجم مسافت براین موجب است، دلیجان سی و پنج فرسنگ " درآغاز پادشاهی صفویه دلیجان خود حاکم‌نشین جداگانه‌ای داشته‌است.

جغرافیای طبیعی

اقلیم

متوسط بارندگی دلیجان در سال ۱۸۵/۲ میلی‌متر است که بیشترین میزان بارندگی در سال ۷۵–۷۴ با ۲۸۵/۵ میلی‌متر و کمترین میزان بارندگی در سال ۷۹–۷۸ با ۱۱۳/۸ میلی‌متر گزارش شده‌است. متوسط دمای سالانه دلیجان۱/ ۱۵درجه سانتی گراد می‌باشد که ماه تیر با میانگین ۳۰ درجه سانتی‌گراد گرمترین ماه و ماه دی با میانگین ۳/۴ درجه سانتیگراد سردترین ماه سال است. متوسط رطوبت سالانه دلیجان ۴۱ درصد است که دی ماه با میانگین ۶۱ درصد مرطوب‌ترین ماه و مرداد با میانگین ۲۲ درصد خشک‌ترین ماه سال می‌باشد. باد غالب دلیجان شمال غربی است و بیشترین سرعت باد وزیده شده به میزان ۸۷ کیلومتر در ساعت در بهمن و فروردین ۱۳۸۵ گزارش شده‌است. اقلیم شهر دلیجان بر اساس روش دو مارتن خشک و روش آمبرژه خشک و سرد می‌باشد.

تقسیمات سیاسی

در دوران فرمانروایی پهلوی اول جزو استان مرکزی به مرکزیت شهر تهران بوده‌است و در سال ۱۳۲۵ از شهرستان قم جدا گردید و یکی از بخش‌های شهرستان محلات شد. در سال ۱۳۵۷ بنا بر تصویب شورای انقلاب به شهرستان با مرکزیت شهر دلیجان تبدیل شد. از زمان جدایی استان قم از استان مرکزی در سال ۱۳۶۵ تاکنون همچنان جزو استان مرکزی است.

مردم‌شناسی

مردم دلیجان به گویش دلیجانی سخن می گویند. این گویش، یکی از گویش های زبان راژی در شاخه ی زبان های ایران مرکزی است.

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۴۰٬۹۰۲ نفر (۱۲٬۶۱۲ خانوار) بوده‌است.

آداب و رسوم

یکی از مراسم گذشته در دلیجان مراسم نوروزی هله هله است. این مراسم در ۵۰ روز مانده به عید برگزار می‌شود. در این مراسم عده‌ای از جوانان دور هم جمع می‌شدند و کوله‌ای برمی‌داشتند. یکی از آن‌ها لباس زنانه می‌پوشید و دیگری نقش تگه (بز) را بازی می‌کرد و زنگوله به خود می‌بست. سپس جوانان در کوچه‌ها به راه می‌افتادند و با سرو صدا و شادی این شعر را می‌خواندند:

معنای شعر این است که صد روز به جمع‌آوری غله باقی‌مانده و پنجاه روز به عید نوروز مانده‌است.

ساختار شهری

محله‌های قدیم

محله سیالستان در جنوب دلیجان که هم‌اکنون بیرون از شهر ولی پیوسته به آن است. آثار و شواهد نشان می‌دهد که بنای اولیه شهر دلیجان در آنجا ساخته شده‌است. از محله‌های دیگر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• محله دم دورا در شمال شهر
• سیفک (پله‌های منتهی به چاه قنات برای استفاده از آب)
• پل زرده در غرب، به علت رنگ زرد خاک و ماسه‌های آنجا به این نام معروف شده‌است
• دروازه اُشتر
• دروازه زرغون (دم جو)
• چال چَمِنَه
• چال تُنِگا جایی که کرباس باف‌ها تار و پود برای بافتن کرباس را آماده می‌کردند.
• محله باغ پنبه در شرق، در این محل پنبه را از پنبه دانه جدا و آن را به نخ تبدیل می‌کردند
• تیرکمون
• ماماغُرو
• باغ بهشت

شهرداری

شهرداری دلیجان در سال ۱۳۱۶ خورشیدی تأسیس شد و هم‌اکنون درجه آن در میان شهرداری‌های کشور ۸ است.

مراکز درمانی

بیمارستان امام جعفر صادق دلیجان تنها بیمارستان این شهر است که در سال ۱۳۶۲ و با کمک مردم و خیرین سلامت بنا نهاده شد و در سال ۱۳۷۴ فعالیت خود را آغاز کرد. این بیمارستان دارای دو بخش بستری و پاراکلینیک است.

پارک و فضای سبز

از جمله پارک‌های شهر دلیجان می‌توان به پارک امام رضا، پارک شهدای محراب و پارک جنگلی ۱۵ خرداد اشاره کرد. آب مورد نیاز برای فضای سبز شهر دلیجان از طریق شبکه آب غیر شرب فضای سبز تأمین می‌شود.

صنعت و اقتصاد

در این شهر تعداد قابل توجهی کارخانه‌های بزرگ و کوچک تولید عایق‌های رطوبتی حاصل از قیر (ایزوگام) مشغول فعالیت هستند. علاوه بر صنعت ایزوگام، صنایع دیگری نظیر کارخانجات فرش بافی و تولید پودرهای معدنی، کشتارگاه‌های صنعتی پرندگان و تعدادی صنایع سبک نیز در اطراف این شهر وجود دارند. به لحاظ وجود صنایع و کارخانجات متعدد، دلیجان یکی از مناطق مهاجرپذیر و کارگرنشین ایران می‌باشد. به علت فعالیت صنایع آلاینده ایزوگام و پودرسازی، دلیجان یکی از شهرهای آلوده استان مرکزی محسوب می‌گردد.

ترابری

بر اساس اسناد موجود، در ۷۵ سال پیش این شهر دارای فرودگاه بوده‌است. در آن سال‌ها از این فرودگاه برای حمل مسافر و تجهیزات جنگی در جنگ جهانی دوم استفاده می‌شد.

مسیرهای ارتباطی

فاصله شهر دلیجان از شهر اراک ۱۴۵ کیلومتر است. در شمال این شهر، شهر قم با فاصله ۱۰۵ کیلومتری، در جنوب، شهر اصفهان با فاصله ۱۹۶ کیلومتری و در شرق، کاشان با فاصله ۸۴ کیلومتری قرار دارد.

گردشگری

جاذبه‌های طبیعی

• دریاچه و پارک جنگلی ۱۵ خرداد:دریاچه سد ۱۵ خرداد در فاصله ۵ کیلومتری شمال شهر و در اتوبان دلیجان - قم قرار دارد. در کنار این دریاچه پارک جنگلی ۱۵ خرداد وجود دارد که بر زیبایی این مجموعه افزوده‌است. این پارک در فضایی بالغ بر ۱۳۰ هکتار می‌باشد.

جاذبه‌های تاریخی

• مچد مسّر (مسجد مس سر): این مسجد یکی از قدیمی‌ترین بناهای شهرستان دلیجان است که با توجه با تاریخی که در گذشته بر روی قسمتی از دیواره مسجد درج شده بوده و سال ۹۲۵ هجری قمری را نشان می‌داده و همچنین سبک معماری بنا، حدس قوی بر ساخت این بنا در دوره سلجوقی می‌باشد. این مسجد تا زمان هجوم افغان‌ها به این منطقه برقرار بود و در اثر این هجوم تخریب شد. این بنا در مقابل آتشکده آتشکوه بنا شده‌است و تنها مسجد دلیجان می‌باشد که قبله‌گاه راست دارد. بنابر نقل قول‌های محلی، این مسجد در گذشته دارای ۱۳ گنبد بوده که امروزه، تنها یک گنبد آن باقی مانده‌است. گنبد ۱۴ متری مسجد بر روی پایه‌هایی به پهنای ۱٫۵ متر قرار دارد و بنا با آجرهای مربعی ۲۵*۲۵ سانتیمتر ساخته شده‌است. چند سال پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، گروهی از جوانان منطقه اقدام به بازسازی این اثر تاریخی نمودند و رونق تازه‌ای به آن بخشیدند و امروزه به پایگاهی برای مراسم مذهبی تبدیل شده‌است.

سوغات و صنایع دستی

از جمله سوغات دلیجان می‌توان به جوز قندی، پولکی، حلواشکری و نبات اشاره کرد.

یادداشت‌ها

پانویس

منابع

• محمد رحم دل، قاسم کاظمی دهقی (۱۳۸۳). سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی. تهران: تولیدات فرهنگی سازمان میراث فرهنگی کشور. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۴۳۸-۹۷-۱.
• حمدالله مستوفی (۱۳۱۱ قمری). نزهت القلوب. بمبئی: ملک الکتاب.

پیوند به بیرون

• وبگاه رسمی