اسفرجان، روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان شهرضا در استان اصفهان ایران است.

واژه اسپهرگان در کتاب های کهن ایران باستان

درمهریشت درنوشته های اوستا وپهلوی آمده است:

این هم همان نوشته به زبان پهلوی تا نزدیکی این دوزبان مادروودختر روشن تر می گردد:

((پد نام دادار اوهرمزد ادمرواگ جهشن نیک،تندرستیه اد دیر زیوشینه هروهان اد فرارون کنشان.نام چیست اوی که رای نبیسهید.این ایادگار زریران خوانند،پدآن گاه نبشت که وشتاسب شاه اباگ پسران اد برادران، واسپهرگان اد هام و اسپهرگان اد هام هرزان خویش این دئنا ابیژک مازدیسنان از اهرمزد پذیرفت.اد پس ارجاسب خیونان خدای ازدمد کو وشتاسب شاه اباگ پسران اد برادران و اسپهرگان اد هام هرزان خویش این دئنا ابیژک مازدیسنان ازاهرمزد پذیرفت. ای شان گران دخشواریه بود. اوشان ویدرفش جادوگ اد نامخواست هزاران اباگ دو بیور سپاه گزید ک پد بیسپانیه او ایرانشهر فرستید.

از ((یادگارزریران)):(زریر برادر گشتاسب شاه و سپهسالار وی بود)

((دوبیور)):بیست هزار

((خیونان)):شاه توران

((اسپهرگان)) نام مکان یا شخص بوده!

وجه تسمیه

آنچه در بعضی فرهنگها آمده واژه اسفرج به معنی گیاه و جای گیاهزار است و از انجا كه ناحیه ای است درختزار و پرگیاه امكان دارد و به این لحاظ آن را اسفرجان نامیده باشند به معنی جای گیاه و جنگل زاده اندیشه همین واژه لغت دیگری داریم به نام اسپرغم یعنی گل همیشه بهار و ممكن است كلمه اسفرجان تغییر یافته همان اسپرغم باشد كه باز به معنی اول به كار رفته است و دیگر اینكه این دهكده در آغاز دارای نام فارسی سره ای بود به نام اسپهرگان یا سپهرگان به معنی جایی كه دارای آسمانی صاف و شفاف باشد و این معنی نیز با وضعیت طبیعی و آب وهوای آن سازگار است كه در این صورت به دلیل آسان شدن واژه ها در زبان پهلوی ساسانی از واژه ها بندواژه(حرف الفبا) "ه" برداشته شده است در زبان فارسی واژه اسپهرگان به اسپرگان سپس به اسفرجان تبدیل شده است زیرا در زبان عربی حرف «پ» و «گ» وجود ندارد.(برپایه مطلب صفحه 110 کتاب نام ها و آبادی های اصفهان،تحقیق وتالیف استاد محمدمهریار)

البته باتوجه به واژه شناسی در صفحه 110 کتاب نام ها و آبادی های اصفهان(تحقیق وتالیف استاد محمدمهریار) چنین فرضیه ای ثابت شده است،حرف «ه» در هنگام تبدیل شدن افتاده و به حساب نیامده است. و امروزه نیز عشایر منطقه ، اسفرجان را به نام «سپهرگان» می شناسند و از زمان کهن آن ها این واژه رادر گویش حفظ کرده اند ،مانند واژه هونگان(روستایی پس از اسفرجان) که در میان مردم اسفرجان "هونگان" گفته می شود ولی خودشان آنجارا "هونجان "می گویند.

واژه شناسی

درتجزیه و تقطیع این واژه به دو جزء ((اسفه=ر=جان)) می رسیم از جزء اول همان کلمه((اسپه)) اوستایی معادل ((اسفه))فعلی آشکار به نظر می رسد وهمان است که درواژهِ اسفه هم توضیح دادیم واینک تاءکید می کنیم که این کلمه در واژه های اسفرنجان،اسفراین واسفهلان و خود اسفه و اسفرجان و بسیاری دیگر ازدیه ها وامکنهء ایران دیده می شود.همچنان گفته ایم که چگونه وبه چه علت نام فاخراین حیوان(اسب) برسرنام امکنه وانسانها می نشیند و آنهارابه اسب منسوب می سازد وخلاصه آن که نشان از علاقه و دلبستگی مردم ایران به دام های اهلی و مخصوصاّ اسب بوده است.اماجزء دوم ((ر+جان))همان معرب ((ر+گان)) است و می دانیم که حرف ((گاف)) فارسی درتعریب به صورت ((جیم)) در می آید وحرف((ر)) درمیان این دوحرف هموند است(وقایه) و بایددانست که((های)) غیرملفوظ آخراسفه درحقیقت فتحهء حرف آخرزبان بنیاد است و ازاین رو حرف وقایه نیاز می افتد و((گان)) همان((ان)) پسوند کثرت است. .(صفحه 110 کتاب نام ها و آبادی های اصفهان،تحقیق وتالیف استاد محمدمهریار)

اسفرجان-سنگ نوشته تنگی چی

سنگ نوشته ای (کتیبه ی تنگیچی) که در دیواره ی کوه، بالای ِ سد قتلغشاه کنده کاری شده، و البته مربوط به سد نمی باشد و شاید اشاره به جوی آبی بوده که بعدها برای انتقال آب به بخشی دیگر از روستا در صخره ها کنده اند؛ هرچند که اکنون از گذشت ِ زمان آسیب دیده، اما متن ِ آن در پشت ِ قرآن ِ کهنی از گذشتگان به ما رسیده: «به حکم داور و عهد دارا / محمد پادشاه کشور آرا / حسن کرد این بنا و گشت تاریخ / برآمد آب از این سنگ خارا» روستای اسفرجان ازنقاط سرسبزوییلاقی است که در فاصله ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرضا واقع شده‌است سابقه تاریخی روستا به قرن هفتم هجری قمری ویاقبل از آن می‌رسد. نام اصلی این روستا سپهرگان بوده است زیرا از گذشته تا کنون آسمان این روستا بسیار پر ستاره بوده است. زیبایی روستا به دلیل وجود مناظر طبیعی بکر می‌باشد که از آن جمله می‌توان به باغ‌ها و چشمه‌های روستا اشاره کرد از دیگر مناطق دیدنی روستا بقایای سد تاریخی و سنگ‌نوشته‌ی بالای سد که قدمت آن به حدود ۶۰۰ سال پیش باز می‌گردد و درخت گردوی حدود ۵۰۰ ساله می‌باشد. میوه‌هایی نظیر آلبالو، گیلاس، زردآلو، گردو و... را می‌توان به عنوان سوغاتی‌های روستا نام برد. دهکده گردشگری اسفرجان واقع در روستای اسفرجان از توابع شهرستان شهرضا در 50 کیلومتری شهر شهرضا و 120 کیلومتری اصفهان با آب و هوایی کوهستانی و معتدل قرار گرفته است.

قرار گرفتن در کریدور شمال- جنوب کشور، جاده اصفهان- شیراز از یک سو و جاده قدیم و در دست احیا اصفهان- یاسوج جنوبی‌ترین نقطه استان اصفهان و نقطه تلاقی استان‌های فارس و اصفهان، در مجاورت راه آهن اصفهان– شیراز و در همسایگی شهرستان‌های دهاقان، جرقویه، سمیرم و آباده با آب و هوایی کوهستانی و معتدل از مهمترین ویژگی‌ها و مزایای دهکده گردشگری اسفرجان است.

روستای اسفرجان با توجه به موقعیت جغرافیایی دارای آب و هوای سرد کوهستانی است که دارای تابستان‌هایی بسیار خنک است.

معماری و بافت خانه‌های قدیمی در روستای اسفرجان نیز مانند بیشتر نقاط دیگر ایران که در ساخت و سازها بیشتر از مصالح محلی که در محل وجود داشته استفاده می‌شده است در این روستا نیز به علت اینکه آب و هوای روستا کوهستانی و سردسیری است دیواره‌ها دو خشته یا سه خشته ساخته ‌شده و به همین دلیل قطر دیوارها بسیار زیاد است.

مراکز دیدنی و تفرج‌گاه‌های روستا

در بالای روستا به سمت غرب روستا و در جاده با صفای اسفرجان به روستای هونجان پس از طی چند کیلومتر به منطقه قلتشاه یا قلتغ‌شاه می‌رسیم که محل برپایی سد قدیمی اسفرجان است که هنوز آثار و سنگ نبشته آن بر دیواره کوه باقی است آثار سد را در دو طرف رودخانه در این محل که از آهک و ساروج ساخته شده است به وضوح می‌توان دید.

کمی بالاتر بیشه باصفایی قرار دارد که رودخانه از مرکز آن می‌گذرد و تفریح‌گاهی است عمومی که روزهای تعطیل بسیار شلوغ می‌شود که پوشیده از درختان سپیداری است که در همه جای اسفرجان به وفور یافت می‌شود.

بیشه‌های سرسبز اسفرجان از جمله مناطقی است که اگر سرمایه گذاری مناسب برای توسعه صنعت توریست در آن انجام شود می‌تواند از تفرجگاه‌های بسیار عالی در این منطقه و حتی استان اصفهان محسوب شود.

قلعه جا عباسی یا جوی عباسی قلعه‌ای است قدیمی که در منطقه شرقی روستا و در محلی که بیشتر تاکستان‌ها و باغات انگور روستا را تشکیل می‌دهد قرار دارد این منطقه دارای انگور بسیار مرغوب بدون هسته است که برای تهیه کشمش سبز و آفتابی بسیار مناسب است.

در این بخش انواع انگور عسکری سیاه و انگور ایته به اصطلاح محلی یا مره به عمل می‌آید در گذشته در این قلعه با امکاناتی که به وجود آورده بودند به عنوان کارگاه شیره‌پزی استفاده می‌شده که هنوز آثار در داخل قلعه دیده می‌شود.

پاتیل‌هایی از جنس کاشی سبز که به‌وسیله راه آبه‌های کاشی شده شیره انگور را به قسمت های مختلف کارگاه انتقال می‌داده است در گذشته برای چیدن انگور در ماه شهریور و مهر و تبدیل آن به کشمش آفتابی یا سبز و یا برای تهیه شیره مدت زمانی را در داخل قلعه که همه امکانات رفاهی را داشته اطراق می‌کردند.

هنوز دیواره‌های بلند قلعه که برای امنیت بیشتر بلند و قطور ساخته شده و در دیوارهای آن سوراخ‌هایی برای تیراندازی تعبیه شده سالم و پا برجا است.

جمعیت

اسفرجان بعنوان مرکز دهستان اسفرجان می باشد که روستاهای هونجان و امین آباد از توابع آن هستند و براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۸۵، جمعیت آن ۲٬۷۲۴ نفر (۸۳۸خانوار) بوده‌است و به زبان فارسی و لهجه تهرانی قدیم صحبت می کنند.بسیاری از مردم اسفرجان دراصفهان، بهارستان و آبادان و خارج از کشور ساکن هستند که در واقع ۱۴۰۰۰ نفر از اهالی اسفرجان در خارج از اسفرجان زندگی می کنند.

منابع

• «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱ ژانویه ۲۰۱۳.
• خبرگزاری تسنیم