آشتیان مرکز شهرستان آشتیان در استان مرکزی است که از متعلقات عراق عجم بوده که مردمان آنجا مدتی بعد از شکست ساسانیان از اعراب نیز آیین زرتشتی داشته‌اند لذا نام این شهر تاریخی بنا به روایات تغییر یافته لفظ آتشدان است که در گذر تاریخ نام این مکان از آتشدان بر اثر رویدادهای مختلف به، ابرشتیجان، براشتیجان، سیجان، استجان، اشتیجان برگردانده شده‌است. این شهر در موقعیت جغرافیایی به طول ۳۴ و عرض ۵۵ قرار دارد. این شهرستان از شمال به تفرش و قم و از جنوب به اراک و محلات محدود گشته و ۱۳۴۸ کیلومتر مربع مساحت دارد . شهرستان آشتیان دارای ۱ شهر، ۱ بخش و ۳ دهستان به مرکزیت آشتیان است.

واژه‌شناسی

در زمان سکونت زرتشتیان قسمتی از این سرزمین به موبدان و آتشکده‌ها جهت عبادت اختصاص داده شده‌است که بنا به تفسیر (دهگان) لفظ آشتیان به معنی معبد و نیایشگاه بوده و کلمه آشتیان مرکب از دو جزء یشت به معنی پرستش، قربانی، دعا و سرود مذهبی و «یان» که معرف مکان و جایگاه است.

نامگذاری

• در زمان‌های باستان در این مکان آتشکده معروفی قرار داشته که زیارتگاه مردم آن زمان بوده‌است؛ لذا این شهر را «آشتیان» که در زبان پهلوی به معنای پرستشگاه و جایگاه قربانی می‌باشد، می‌نامیدند.
• در کتاب تاریخ قم آمده‌است: «ابرشتجان اردوان اصغربن بلاش آن را بنا کرده‌است.» ابرشتجان به معنی «بالاتر اشتجان» (آشتیان بالا). ابرشتجان بعدها به «آشتیجان» تبدیل شده و چون حرف ج را اهالی به صورت خفیف ادا می‌کردند، در حال حاضر آشتیان خوانده می‌شود.

جمعیت و زبان محلی

اهالی شهر آشتیان فارسی‌زبان می‌باشند. گویش آشتیانی که از گروه زبان‌های ایران مرکزی است تا چند دهه پیش متداول بوده ولی امروزه به‌طور پراکنده توسط کهنسالان محل به‌کار می‌رود. این شهرستان در سال ۷۵ حدود ۲۱۳۳۴ نفر جمعیت داشته که ۲/۲۹ درصد آشتیان و مابقی در روستاها ساکن بوده‌اند. گویش آشتیانی قدیم تا حدود سال ۱۳۳۵(ه‍. ش) در محلات غربی آشتیان متداول بوده و تنها روستائیانی که بیش از ۴۰ سال داشتند بدان سخن می‌گفتند. نکته قابل تأمل دربارهٔ گویش آشتیان این است که در مدت زمانی کمتر از نیم قرن کاملاً به دست فراموشی سپرده شده‌است و تنها متن باقی‌مانده، نسخه اشعار میرزا محمد علی بلبل آشتیانی (شاعر قرن ۱۱ هجری) است. همان‌طور که در بالا گفته شد، گویش آشتیان از زبان‌های مرکزی ایران به‌شمار می‌آید و باقی‌مانده زبان‌های ایرانی پهلوی اشکانی (پارتی) است.

پیشینه

آشتیان از شهرهای تاریخی ایران است چنان‌که نام این شهر در کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی نوشته شده در سال ۳۷۸ هجری قمری ابراشتجان یا اشتجان آمده‌است. مؤلف کتاب مختصرالبلدان آشتیان را ابرشتیجان نوشته و نقل کرده‌اند که بر اثر زلزله ابرشتیجان کاملاً تخریب و بعد از آن آبادی مجددی بنا شده‌است و نام آن را به آشتیجان تغییر داده‌اند و چون مردم حرف (ج) را درگویش محلی به صورت خیلی خفیف به کار می‌بردند با گذشت زمان این محل به نام آشتیان مشهور شده‌است. در تاریخ قم، آشتیان به صورتهای ا برشتیجان، براشتیجان، استجان، اشتیجان، سیجان آمده‌است و درگذشته دهگان در تاریخ اراک آورده است: «ابر به معنی فراز است و چون شهر جدید بر فراز ده مخروبه بنا شده ا بر آشتیجان نام نهاده‌اند.» ولی برخی نویسندگان معاصر صورتهای مختلف را که در تاریخ قم آمده‌است منطبق بر آشتیان نمی‌دانند. آشتیان مرکب ازمصوت بلند، آ، واژه ” یشتی “ و پسوند مکان ” ان “ است. یشتی واژه‌ای است اوستایی از ماده کلمه یسنا به معنی ستایش و نیایش و پرستش و فدیه و قربانی کردن، وجود آتشکده‌های متعدد در این منطقه که مهم‌ترین آن‌ها آتشکده وره بوده‌است نشانگر آنست که این شهر در گذشته پرستشگاه و جایگاه قربانی بوده‌است. ویژگی‌های تاریخی آشتیان از جمله شهرهای بسیار کهن ایران است که در گذشته جزء «ماد سفلی» یا «ماد بزرگ» بوده‌است و آثار و دژهای فراوانی از دوران ماد در این منطقه به چشم می‌خورد. اسامی اماکن آن ریشه اوستایی و پهلوی دارند. این اسامی و نیز شمار زیاد قلاع گبری و وجود آتشکده‌ها در این منطقه، مانند آتشکدهِ «فردجان و فراهان» ارتباط واژه آشتیان را با دین زرتشتی قوی می‌سازد. این منطقه توسط «مالک بن عام اشعری» فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در کتب جغرافیایی پس از اسلام، این شهر جزء ولایت کوهستان یا جبال یا عراق عجم آمده‌است. بنا به تفسیر دهگان این لغت (آشتیان) معرف معبد و قربانگاه است. ابن فقیه صاحب مختصرالبلدان رستاق ابرشتجان را با ۱۰ ده، از متعلقات همدان عنوان کرده و صاحب تاریخ قم آن را باشمول ۱۰ ده، از طموجهای قم برشمرده است.

جغرافیا

شهر آشتیان در منطقه‌ای نسبتا سردسیر در در دامنه رشته کوه‌های تفرشو آشتیان قرار دارد و مشرف به ارتفاعات زاگرس از طرف غرب واقع گشته و به همین خاطر دارای آب و هوای نسبتاً سرد و کوهستانی در زمستان است و در تابستان ییلاق معتدل و مطبوعی برای گردشگران است.

آشتيان از گذشته دور بدليل موقعيت خوب جغرافيايي محل داد وستد محال ثلاث (آشتيان -تفرش- فراهان- خلجستان ) بوده ،اسناد تاريخي و وجود بازار سنتي آشتيان گواه اين موضوع مي باشد بطوري كه اكنون نيز بازار اشتيان مورد بازديد اهالي مناطق فوق مي باشد و يكي از محل هاي مورد علاقه گردشگران بازار آشتيان مي باشد.

آشتیان با ارتفاع ۲۱۰۰ متری یکی از مرتفع‌ترین نقاط شهری استان مرکزی و چهاردهمین شهر مرتفع ایران است.

منابع آب

مهمترین منابع آب منطقه رودخانه فصلی آشتیان آهو و چند رودخانه فصلی دیگر به همراه تعداد محدودی چشمه سار می‌باشد. همچنین منابع زیرزمینی این منطقه شامل تعداد قابل ملاحظه‌ای رشته قنات و چاه‌های عمیق و نیمه عمیق می‌باشد.

راه‌ها

دو راه آسفالت به ترتیب زیر از شهر آشتیان منشعب می‌شود:

• راه آسفالت به سمت جنوب خاور یا راهجرد (در مسیر راه سراسری قم – اراک) به درازای ۳۵ کیلومتر
• راه آسفالت به سمت شمال باختری تا شهر آب (در مسیر راه تفرش – فراهان -اراک) به درازای ۱۴ کیلومتر

بناهای تاریخی، زیارتی، تفریحی

این شهر جزو قدیمی‌ترین شهرهای ایران می‌باشد که از تاریخ کهنی بهره می‌برد و در زمان پیش از اسلام نیز منطقه معمور و آبادی بوده‌است؛ ولی متأسفانه به دلیل بی‌توجهی مردم و مسئولین وقت بسیاری از بناهای قدیمی این شهر شامل ۱۵ آتشکده و۷ قلعه آب‌انبارهای قدیمی سردرهای منقش و زیبا حمامی معروف به حمام آقا در طول سالیان مختلف ویران شدند تا تنها از آن همه تاریخ فقط نامی در کتاب‌ها موجود باشد.

• منزل پدر دکتر مصدق یعنی میرزا هدایت الله آشتیانی (در میدان آزادی بازار)
• موزه آشتیان
• امام زاده فاطمه صغرا روستای سیاوشان
• امام زادگان روستای آهو
• روستای نمونه گردشگری آهو
• منزل میرزا عبدالعظم قریب واقع در گرکان
• آب انبار آشتیان
• قلعه علی نقی بیگ
• منزل دکتر قریب
• بازار سنتی و قدیمی آشتیان
• پارک کوهستان (بام آشتیان)
• آرامگاه دکتر عبدالکریم قریب گرکانی در محوطه ورودی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان که در سالگرد فوت دکتر قریب، تعداد زیادی از دانشجویان و استادان زمین‌شناسی کشور جهت مراسم یاد بود به آشتیان سفر می‌کنند.

مکتب خانه‌های ۱۰۰ سال اخیر آشتیان

آقا شیخ عباس قاضی، میرزا بزرگ، شیخ محمدحسین، سید علی‌اصغر، ملا اسماعیل (ادا)، میرزا آقا جان، ملاشرف (زن)، ملا سارا خاتون (زن)، میرزا عبدالله، ملا محمد، ملا علی‌اکبر (کشمشک)، ملا غلامعلی (سالم)، ملا احد علی، ملا بلقیس (زن)، ملا عابدین و رقیه خانم (زن) بوده‌اند.

دبستان خاقانی اولین پایگاه فرهنگ و آموزش نوین در آشتیان، که در سال ۱۳۰۶ بنا گردید.

محلات معروف

محلات معروف این شهر عبارتند از: صادق بیک، مازری، باغچه حلاری، آقازیارت، محنت آباد، باقرآباد، بازار، دشت، گلشن، حسن‌آباد، شهرک سجادیه، شهرک جوادیه، لاقه وکله پشته می‌باشد.

مشاهیر آشتیان

این منطقه مردان نامور زیادی درعرصه علم و دین و سیاست و هنر درخود پرورش داده است که به تعدادی از مشاهیر آن‌ها اشاره می‌شود.

استادان و دانشمندان

• دکتر محمد قریب گرکانی پدر پزشکی کودکان ایران
• دکتر عبدالکریم قریب گرکانی پدر زمین‌شناسی ایران
• دکتر عبدالعظیم قریب ادیب معاصر ایرانی و بنیان‌گذار دستور زبان فارسی نوین.
• دکتر سعید کاظمی آشتیانی رئیس سابق پژوهشکده رویان و جهاد دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی ایران.
• دکتر فخرالدین احمدی دانش آشتیانی وزیر آموزش و پرورش دولت یازدهم، معاون وزیر علوم در دوران وزارت مصطفی معین از سال ۷۶ تا ۸۲
• دکتر محمد تقی خرسندی رئیس انجمن جراحان گوش و حلق و بینی
• دکتر محمد علی زلفی گل قائم مقام سابق بنیاد نخبگان، رئیس سابق دانشگاه بوعلی همدان و جزء یک درصد دانشمندان برتر جهان

سیاستمداران

• میرزا هدایت‌الله آشتیانی معروف به میرزا هدایت‌الله وزیردفتر از رجال دورهٔ ناصرالدین شاه و پدر دکتر محمد مصدق.
• دکتر محمد مصدق نخست وزیر نامدار ایران
• احمد قوام نخست وزری ایران، او فرزند ابراهیم معتمدالسلطنه و نوهٔ محمد قوام‌الدوله آشتیانی و برادر کوچک‌تر وثوق‌الدوله.
• احمد متین دفتری ملقب به اعتضادلشکر و متین‌الدوله فرزند میرزا محمود عین الممالک آشتیانی جوان‌ترین نخست‌وزیر ایران در زمان رضاشاه
• رجبعلی منصور نخست وزیر ایران و پدر حسنعلی منصور نخست وزیر دوره پهلوی دوم. فرزند میرزا علی‌خان آشتیانی.
• اسماعیل مرآت وزیر معارف و فرهنگ ایران در دورهٔ رضا شاه و از پایه‌گذاران فرهنگ نوین در ایران.
• میرزا هاشم آشتیانی از وکلای دوره چهارم و پنجم مجلس شورای ملی و از اعضای فراکسیون دموکرات، عالم و خطاط
• میرزا یوسف آشتیانی ملقب به مستوفی‌الممالک از رجال قاجار بود.
• میرزا حسن مستوفی الممالک ملقب به آقا از نخست وزیران نامدار ایران در دوره قاجار و رضا شاه
• غلامرضا دانش آشتیانی نمایندهٔ مردم تفرش و آشتیان در اولین مجلس شورای اسلامی که در انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی کشته شد.
• دکتر فخرالدین احمدی دانش آشتیانی وزیر آموزش و پرورش دولت دهم

شعرا و نویسندگان

• عباس اقبال آشتیانی مورخ، ادیب و نویسنده معاصر ایرانی است.
• پروین اعتصامی شاعر نامدار معاصر فرزند یوسف اعتصامی آشتیانی ملقب به اعتصام الملک، نویسنده و مترجم معاصر ایرانی
• میرزا اسماعیل آشتیانی معروف به شعله، برجسته‌ترین شاگرد کمال الملک

علما و روحانیون

• میرزا حسن آشتیانی از علمای بنام شیعه و رهبر مردم تهران در لغو قرارداد تنباکو
• آیت اللَّه حاج شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی نماینده و امام جمعه منتخب روح‌الله خمینی رهبر فقید جمهوری اسلامی.
• سید جلال‌الدین آشتیانی (زادهٔ ۱۳۰۴ خورشیدی، آشتیان؛ در گذشتهٔ ۳ فروردین ۱۳۸۴، مشهد) استاد فلسفه اسلامی که دارای آثاری در فلسفه و عرفان اسلامی است
• میرزا مهدی آشتیانی حکیم، عارف و فیلسوف شیعه معروف به فیلسوف شرق

هنرمندان

• سید کریم قاسمی آشتیانی کمدین و خواننده معاصر
• سوغات
• از سوغات آشتیان می‌توان به صابون ان اشاره کرد که مشتریان زیادی را به خود جذب کرده و همچنین درخت‌های بادام رسیدهٔ آن که البته از قبل استان‌های همسایه دام‌های خوبی را برای تولید لبنیات تهیه میکنند.

پانویس

منابع

• کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی
• کتاب مختصرالبلدان