کلات شهری است در شمال شرقی استان خراسان رضوی. کلات به نام نادر شاه رقم خورده‌است. شهری که در میان کوه‌های هزارمسجد قرار گرفته‌است و از مشهد تا آن، ۱۴۵ کیلومتر جاده کوهستانی است. این شهر، از شمال به وسیله تپه ماهورهای نسبتاً پست به طول ۱۸۰ کیلومتر با کشور ترکمنستان همجوار است. از جنوب به کوه هزارمسجد و شهرستان مشهد، از شرق به شهرستان سرخس و از سمت غرب به شهرستان درگز محدود می‌شود.

کلات در لغت به معنی «آبادی و زیستگاه بر فراز کوه» است و همان‌گونه که از نامش پیداست، این منطقه هویتش را از نادر می‌گیرد و فراز و فرودهای تاریخی‌اش را با نادر تجربه کرده‌است.

هنگامی که نادرشاه افشار در خراسان به حکومت رسید، ایران با آسیب جدی ضعف حکومت مرکزی روبه‌رو بود، اما نادر نه‌تنها این اتحاد را برای ایرانیان به ارمغان آورد بلکه مهاجمان ایران را نیز به عقب راند و کشورگشایی‌اش را تا هندوستان ادامه داد. او دستور ساخت کاخی را در کلات نادری داد که هم‌اکنون به عمارت خورشید یا کاخ خورشید مشهور است. او ظاهراً از این کاخ به عنوان محلی برای حفاظت از گنجینه نادر استفاده می‌کرده‌است. این کاخ تا پایان عمر نادر نیز نیمه کاره ماند، اما با همین شرایط در مدت زمان حکومت نادر مورد استفاده قرار می‌گرفت.

تاریخچه

سرزمین کلات با توجه به این که در میان کوه قرار گرفته، به سرزمین دژهای نفوذ ناپذیر شهرت دارد و دلیل انتخاب کلات توسط نادر نیز همین نفوذناپذیری آن بوده‌است. به عبارت بهتر کاخ خورشید، کاخ و گنجینه گنج‌های نادر بوده‌است، تخت طاووس، الماس کوه نور، الماس دریای نور و گنج‌های حاصل از جهانگشایی او به هندوستان که فراوانی آن و گران بهایی‌ا ش در تاریخ شهره عام است تا جایی که می‌گویند نادر هنگامی که هند را فتح کرد، در برابر دریافت کلید گنجینه هندیان پذیرفت که حکمرانی را از حاکم هند سلب نکند و او حاکم هند بماند. او سپس گنجینه‌ای آنچنان ارزشمند با خود به ایران آورد که تا ۳ سال تمام ایرانیان از پرداخت مالیات معاف شدند.

کاخ خورشید، بنایی ۳ طبقه است که اسرای هندی آن را بنا کردند. این کاخ مجموعاً ۱۲ اتاق دارد که داخل هر اتاق تزییناتی از نقاشی و گچبری دیده می‌شود. در میان این تزیینات، تصاویری از شاهزادگان نادری نیز به چشم می‌خورد. در وسط این بنای ۸ ضلعی، برج‌های استوانه‌ای مانند در دوطبقه قرار دارد که محل اقامت شاه و خانواده‌اش بوده‌است. زیبایی این کاخ بیشتر در آرایش نمای خارجی کنگره‌دار ساختمان است که در آن معماری مغولی - هندی به چشم می‌خورد. داخل اتاق‌ها با نقاشی و گچبری تزیین شده‌اند. در وسط این بنا نیز از سطح پشت‌بام برجی مدور با ترکهای شبیه نیم ستون معروف به خیاری احداث شده‌است. کاخ خورشید در طول زمان، دچار آسیب‌های فراوانی شد ازجمله این که هم‌اکنون ارتفاع بنای ۲۵ متری آن به ۲۰متر کاهش پیدا کرده و طبقه سوم آن به شکل مخروبه درآمده‌است.

دیدنی‌های کلات

اگر گذارتان به کلات افتاد، سری هم به آبشار قره‌سو در جنوب غربی شهرستان کلات نادری بزنید که آب و هوایی خنک و ییلاقی دارد. آب قره‌سو، آب گوارایی است تا جایی که حتی نادر به سبب این که از کیفیت آب کلات رضایت نداشته‌است، دستور می‌دهد آب کاخ را از قره‌سو تأمین کنند. قره‌سو در ۱۰ کیلومتری جنوب غربی کلات نادری واقع شده و در دل پیچ و خم‌های خود ۸ آبشار زیبا را جای داده‌است. اما متاسفانه چند سالی است که این شهر با وجود کوهستانی بودن از مشکل کم آبی رنج میبرد و حتی آبشار های چند متری آن هم مثل قدیم آب ندارد. بند نادری هم یکی دیگر از دیدنی‌های این منطقه است. سدی آجری که بر روی رودخانه ژرف رود برپاست و مردم بومی ساخت آن را به نادرشاه افشار نسبت می‌دهند، اما برخی محققان نیز ساخت آن را متعلق به گورکانیان می‌دانند، اما شاید جالب تر از همه، منطقه اورتکند باشد که به بهشت گمشده مشهور است، این منطقه جاده مناسبی ندارد و چند کیلومتر آن خاکی است. این جاده از کیلومتر ۱۰۵ جاده مشهد به کلات جدا می‌شود و پس از آن باید حدود ۲۲ کیلومتر پیش رفت. تفرجگاه اورتکند علاوه بر ییلاقی بودن، آب فراوان و کوه‌های سر به فلک کشیده ، طبیعت بکر و زیبا و غاری آبی دارد که دیدن آن خالی از لطف نیست.

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۷٬۶۸۷ نفر (در ۲٬۱۱۰ خانوار) بوده‌است.

زبان

اکثر مردم کلات را کرد کرمانج تشکیل می‌دهند اقلیتی هم به زبان‌های ترکی و فارسی صحبت می‌کنند. زبان ترکی بیشتر در خود شهرستان کلات نادر رایج است و کرد زبانان در روستا های اطراف شهرستان ساکن هستنند.

در ادبیات معاصر

نمایشنامهٔ بلند فتحنامهٔ کلات، از نوشته‌های مهم اوشاس، در کلات و ییلاق‌هایش می‌گذرد.

پیوند به بیرون

شبکه بهداشت و درمان شهرستان کلات

منابع

• همشهری آنلاین