گُناباد مرکز شهرستان گناباد واقع در جنوب استان خراسان رضوی است. این شهر از کهن‌ترین شهرهای ایران است و قدمت بلدیه و شهرداری در آن به سال ۱۳۱۶ بر می گردد. بر اساس آمار سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، جمعیت شهر گناباد ۴۰/۷۷۳ نفر بوده‌است. این شهر از نظر جمعیت ۲۱۵ اُمین شهر کشور و ۱۳ اُمین شهر استان خراسان رضوی می‌باشد. شهر گناباد از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۹۰، رشد جمعیت ۵/۲۲٪ داشته‌است. این شهر از دانشجویی‌ترین شهرهای کشور محسوب می‌شود.

عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان (قنات قصبه شهر) در گناباد قرار دارد. این قنات از دورهٔ هخامنشیان تاکنون، عامل تولید و حیات در شهر گناباد بوده‌است. این قنات به شماره ۵۲۰۷ در یونسکو در سال ۱۳۹۵ ثبت شده‌است.

تاریخ

نام‌شناسی

گناباد را در منابع عربی و اسلامی جَنابد و کَنابد و ینابد نیز ثبت کرده‌اند.

در موردریشه و وجه تسمیه این شهر اقوال مختلفی مانند گیوآباد - گناه آباد - گون آباد - گَوَن آباد- کن آباد مطرح است که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• گُن به معنای دیو باشد و گناباد را از آن جهت گناباد گفته‌اند که حفر قنات قصبه کار انسان‌های عادی نبوده‌است.
• گنابد جمع گنبدها بوده زیرا که در شهر گنابادِ قدیم، تمام منازل به صورت گنبدی ساخته می‌شده‌است.
• گناباد در اصل گُون آباد بوده و گون در ترکی به معنای خورشید می‌باشد و از آن جا که طبق علم نجوم قدیم، ربع مسکون به هفت اقلیم تقسیم گشته و اقلیم چهارم منسوب به خورشید بوده‌است و گناباد در همین اقلیم است از این رو به گون آباد که معنای آن خورشید آباد می‌شود مشهور شده‌است.
• در اصل گَوَن آباد بوده، گُون یا گَوَن گیاهی است که در منطقه گناباد زیاد می‌روید از این رو آن را گون آباد نامیده‌اند که بر اثر کثرت استعمال به گناباد تغییر یافته‌است.
• گناباد در اصل کن آباد بوده به دلیل کناتها و کندن قنات (لباف خانیکی)
• گناباد در اصل گیو آباد بوده زیرا گیو و گودرز مدتی حاکم منطقه بوده‌اند و در جنگ دوازده رخ و جنگ پشن نیز ساکن در منطقه بوده‌اند. (استرآبادی در بحیره و حمدالله مستوفی) کل منطقه ای که در دوره اسلامی قهستان نامیده شده و بعد به قاینات مشهور گردیده را در عهد قدیم گنابد می‌گفته‌اند چنانچه سیاه کوه و رشته کوه قهستان را هم در دوره ای کوه گنابد گفته‌اند.
• گناباد در اصل گناه آباد بوده به دلیل اینکه در جنگ دوازده رخ بر خلاف میل کیخسرو، پیران ویسه کشته شد و کیخسرو امپراتور ایران بسیار ناراحت شد و آن را گناهی بزرگ شمرد و پیران را دشمنی خردمند و دانا نامید که نباید کشته میشدبه کفاره این گناه دستور کندن چند کاریز در گناباد داد.(یاحقی - تابنده)

این شهر دارای چهار کاریز است: قنات قَصَّبه شهر، عمیق‌ترین قنات‌های ناحیه خراسان در این منطقه قرار دارد.قسمت مرکزی گناباد را در دوره ای قصبه شهر می‌نامیدند. (مجله سیمرغ و دریای پارس، «جنگ دوازده رخ درسها و عبرتها»، محمد عجم) .

تاریخچه

دوازده بار در شاهنامه ی فردوسی، در بعضی نسخه‌ها کنابد، در بعضی جنابد و گنابد یاد شده بطوریکه زیبد و گناباد را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند.[۲] به گفتهٔ شاهنامه، «پیران ویسه» وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هم‌اکنون در گناباد است.

از دیگر مواردی که می‌توان اشاره نمود، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده‌است و در سفرنامهٔ خود به آن اشاره نموده‌است.

در کتاب تاریخ حافظ ابرو، خراسان در سده‌های ۸ و ۹ هجری قمری به دوازده ولایت تقسیم گردیده‌است که گناباد، مرکز ولایت قهستان بوده‌است. سه رویداد تاریخی قبل از اسلام یعنی حادثه جنگ ۱۲ رخ و کشته شدن یزدگرد سوم و حرکت بهرام شاه در گناباد روی داده و در دوره اسلامی جنگ‌های مهم تاریخی علیه اسماعیلیان بنام جنگ ملاحده در قلعه‌های اسماعیلی گناباد و قاین روی داده‌است. . در شهر گناباد آب انبارهای عظیمی وجود داشته‌است که حداقل سه مورد آن‌ها در توسعهٔ شهری تخریب شده‌است. آب‌انبار مرکز گناباد (آب‌انبار حسینیه گناباد)در خیابان سعدی (شریعت سابق) تا سال ۱۳۶۳ فعال و مورد بهره‌برداری مردم بود. در زمستان آب برف و یخ را روانهٔ این آب انبار می‌کردند و در تابستان آب سرد و خنک می‌نوشیدند و به این آب انبار یخچال خانه هم می‌گفتند. گویا در تابستان‌های قدیم به مردم، یخ هم می‌فروخته‌اند.

آثار تاریخی و گردشگری

تا اوایل سال ۱۳۴۰، بافت این شهر خیلی قدیمی بود و علاقهٔ وافر اهالی به نوسازی شهرشان، سبب خراب شدن بعضی از آثار تاریخی شد که از آن میان باید از یک یخدان عظیم که ارتفاع گنبد مخروطی آن در حدود بیست متر بود و در نزدیکی مظهر قنات علی‌آباد قرار داشت، نام برد.

مهم‌ترین آثار تاریخی، باستانی و گردشگری این شهر عبارت است از:

• قنات قصبه شهر یا کاریز کیخسرو قدیمی‌ترین و عمیق‌ترین کاریز جهان مربوط به ۲۷۰۰ سال پیش

• مدرسهٔ نجومیه، موزه مردم‌شناسی
• موزهٔ تاریخی گناباد
• خانه شریعت
• آب انبار شریعت و موزه آب
• مسجد جامع قدیم گناباد
• قلعهٔ تاریخی عُمرانی گناباد
• آثار تاریخی زیبد
• سرو کهن نوقاب
• مسجد جامع عبدالله نوقاب
• مرقد علامه بهلول گنابادی
• خانه خانیکی
• انبار آب میرزاآقا باغ آسیا

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۴۰٬۷۷۳ نفر (در ۱۲٬۰۳۷ خانوار) بوده‌است.

جغرافیا و شرایط جوی

شهر گناباد، در جنوب استان خراسان رضوی و در فلات براکوه قرار دارد. این شهر بر روی فلات هموار قرار داشته و با رشته کوه براکوه ۲۴ کیلومتر فاصله دارد. بلندترین قله براکوه کوه تیرمهی یا کوه زیبد نام دارد. شهر گناباد در اقلیم خشک و نیمه صحرایی حاشیه کویر قرار دارد. شهر گناباد در طول سال‌های اخیر، به صورت جدی با بحران خشک سالی مواجه بوده‌است.

. شهر گناباد با بسیاری از روستاهای پیرامون خود همچون باغ آسیا، مِند، خیبری، دلویی، بهاباد و حتی شهر بیدخت و شوراب در هم تنیده شده‌است و این نواحی نیز تحت پوشش سازمان تاکسی رانی شهرداری گناباد قرار دارند. شهر گناباد در دشت و فلات سیاه کوه یا رشته کوه قهستان واقع شده‌است. رشته کوه قهستان در منطقه گناباد بیشتر به براکوه و سیاه کوه و کوه زیبد معروف است. قنات‌های گناباد همگی از دامنه براکوه ریشه می‌گیرد براکوه تمامی دهستان زیبد و بخش کاخک را در برمی گیرد که آب و هوای کوهستانی و سرد دارد و از دشت یا فلات گناباد سردتر است.

در جدول زیر فاصله مرکز شهر گناباد تا برخی از شهرهای مهم دیده می‌شود:

بافت شهری

گناباد جزء شهرهای قدیمی می‌باشد و به همین دلیل قسمت زیادی از نواحی مرکزی شهر را بافت قدیمی تشکیل می‌دهد که البته به مرور زمان، با نوسازی‌هایی همراه بوده‌است اما هم چنان ساختار کلی خود را حفظ کرده‌است.

رشد شهر در دهه‌های اخیر بیش تر به سمت غرب بوده و بیش ترِ فازهای مسکونی فرهنگیان و هم چنین مسکن مهر در نواحی غربی قرار گرفته‌است.

ورود و اقامت

راه‌های ورودی

جاده‌ای

• از سمت شمال، از طریق جاده مشهد - تربت حیدریه - گناباد
• از سمت غرب، از طریق جاده بجستان - گناباد
• از سمت جنوب شرق، از طریق جاده بیرجند - قاین - گناباد
• از سمت جنوب غرب، از طریق جاده طبس - فردوس - گناباد

پایانه مسافربری

پایانه مسافربری شهرداری گناباد در میدان امام رضا این شهر (ورودی گناباد از سمت مشهد) قرار گرفته و همه روزه به مقاصد مشهد، تهران، کرج، بیرجند و چابهار حرکت اتوبوس موجود است.

ریلی

نزدیک‌ترین ایستگاه راه‌آهن در نزدیکی شهر بجستان و در فاصله ۵۰ کیلومتری گناباد قرار دارد. البته نقل قول‌هایی مبنی بر تصویب مسیر پیشنهادی راه‌آهن مشهد - زاهدان وجود دارد که از گناباد خواهد گذشت.

هوایی

فرودگاه گناباد در حال احداث می‌باشد و گفته می‌شود این فرودگاه موفق به اخذ مجوز مسافری نیز شده‌است.

مکان‌های اقامتی

در شهر گناباد، هتل پاسارگاد برای اقامت مسافران وجود دارد. هم چنین در شهر بیدخت در فاصله ۵ کیلومتری گناباد نیز مهمان سرای جهانگردی، پذیرای مسافران می‌باشد. همچنین پارک‌های شیرین، بسیج، شهر، دانشگاه و ملت از جمله پارک‌های نسبتاً مناسب برای شب مانی مسافران است.

آموزش و فرهنگ

آموزش عالی

شهر گناباد را می‌توان دانشجویی‌ترین شهر استان خراسان رضوی دانست. بنا بر آمار غیررسمی نزدیک به ۳۰٪ از جمعیت این شهر (معادل حدود ۱۲٬۰۰۰ نفر) را دانشجویان بومی و غیر بومی تشکیل می‌دهند.

مهم‌ترین مراکز آموزش عالی شهر گناباد:

کتابخانه‌های عمومی

مراکز فرهنگی و هنری

بهداشت و درمان

شهر گناباد با توجه به وجود دانشگاه علوم پزشکی، از امکانات بسیار مناسبی در این زمینه برخوردار است و برخی شهرهای اطراف خود را نیز پوشش می‌دهد. این دانشگاه، دانشکده پزشکی نیز دارد. در این شهر دستگاه‌های MRI و سی تی اسکن اسپیرال موجود است و به واسطه تدریس یا عضویت هیئت علمی دانشگاه، متخصصین فراوانی در تخصص‌های مختلف پزشکی مشغول به فعالیت هستند.

بیمارستان‌ها

بیمارستان علامه بهلول

بیمارستان ۲۰۰ تختخوابی علامه بهلول با ۲۵ هزار متر مربع و در شش طبقه ساخته شده و در بهار ۱۳۹۵ با حضور وزیر بهداشت به بهره‌برداری رسید و شامل بخش‌های داخلی، اطفال، زنان، گوش و حلق و بینی، چشم، جراحی، ارتوپدی، اورولوژی، زایشگاه، دیالیز، اتاق عمل، CCU ,ICU، رادیولوژی، اعصاب و روان و درمانگاه تخصصی است. این بیمارستان به دلیل قرار گرفتن در منطقه جنوب خراسان و شرق کشور مورد توجه ویژه دولت بوده و روند توسعه آن به سرعت در حال انجام است.

بیمارستان ۱۵ خرداد نیز در شهر بیدخت و در پنج کیلومتری مرکز شهر گناباد قرار دارد.

کلینیک‌ها و درمانگاه‌ها

کلینیک‌های تخصصی دانشگاه علوم پزشکی و جهاد دانشگاهی، درمانگاه تأمین اجتماعی و چند درمانگاه خصوصی در شهر گناباد فعال هستند. کلینیک فوق تخصصی بیمارستان بهلول گنابادی در شهریور ماه نود و هفت همزمان با حضور وزیر بهداشت افتتاح گردیده است.

اقتصاد شهری

صنایع

از مهم‌ترین صنایع فعال شهرستان گناباد که سهم به سزایی در رشد صنعت و اشتغال جوانان این شهرستان ایفا نموده‌اند می‌توان به شرکت فرآورده‌های دیرگداز ایران(۱۳۶۴)، شرکت صنایع چینی تقدیس(۱۳۸۴) و شرکت تولیدی الیاف سیمرغ(۱۳۸۷) اشاره نمود. علاوه بر این‌ها وجود پتانسیل‌های بیشمار معدنی به گسترش کارخانجات متعدد سنگ و مصالح ساختمانی در شهرک صنعتی انجامیده و نیز به دلیل تعداد فراوان دامداری‌ها و مرغداری‌ها شاهد کارخانه‌های خوراک دام و طیور و نیز صنایع لبنی و غذایی در گناباد می‌باشیم.

خدمات

با توجه به دانشگاهی بودن شهر گناباد، خدمات متعددی مرتبط با این حوزه نیز در گناباد به وجود آمده‌است. هم چنین در زمینه حمل و نقل جاده‌ای، این شهر سهم به سزایی در شرق کشور دارد.

با توجه به کشت گسترده زعفران در گناباد، فعالان مربوط به این محصول کشاورزی نیز حضور پر رنگی در گناباد دارند.

محصولات کشاورزی

قسمت زیادی از مردم گناباد به خصوص در بافت‌ها و محلات قدیمی شهر، به کار کشاورزی مشغول هستند و وجود قنات‌های متعدد علی‌رغم خشک سالی‌های پی در پی باعث حیات نسبی کشاورزی در این شهر کویری شده‌است. طبق اعلام کارشناسان کشاورزی سماق تولیدی این شهر از بهترین گونه‌های موجود در دنیاست و قابلیت صادراتی دارد.

با توجه به اقلیم منطقه، محصولات کشاورزی که در این شهر به عمل می‌آید عبارتند از:

زعفران، انگور (و در کنار آن کشمش)، انار، زیره سبز، گندم، جو، زرشک، انجیر، عناب، پسته، پنبه

سیاست شهری

فرمانداری

فرماندار گناباد در حال حاضر محمد علی نبی پور است. نبی پور پیش از این فرماندار شهرستان سرایان و مدیرکل نظارت و ارزیابی بر عملکرد استان خراسان جنوبی بوده‌است.

شهرداری

شهرداری گناباد در حال حاضر بر عهده مهندس مهران حسین زاده است. ایشان پیش از این از کارکنان شهرداری بوده‌است و انتخاب وی به عنوان شهردار، تحسین مردم و اصحاب رسانه را در پی داشته‌است.

شورای شهر

دوره پنجم

دوره چهارم

دوره سوم

هنرها و صنایع دستی

گوشه ای از تاریخ هر سرزمین بیان کننده هنر و استعداد مردم آن می‌باشد. مردمی که گویا واسطه ای برای انتقال تجربیات هنر گذشتگان خویش بوده‌اند. در کنار دیگر مردم شهرهای کشور ایران، مردم شهرستان گناباد از دیرباز به حرفه‌ها و مشاغل مختلفی مشغول بوده‌اند که برخی از این هنرها و مشاغل سنتی کماکان از رواج نسبی برخوردار و اکثر آن‌ها به دست فراموشی سپرده‌است. در هر نقطه از روستای این شهرستان هنرهای مختلفی از جمله سبدبافی، سفالگری، قالی باقی،‌نمدبافی و صنایع دستی گوناگون به چشم می خورد.

امام جمعه

حجت‌الاسلام حسن صادقی نسب، امام جمعه شهر گناباد و مسئول نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه علوم پزشکی گناباد می‌باشد. دفتر امام جمعه در خیابان غفاری این شهر قرار دارد.

شخصیت‌های تاریخی و سرشناس

• خواجه اختیار منشی گنابادی
• ملا مظفر گنابادی
• میرزا جلال الدین محمد حکیم جنابدی
• محمد پروین گنابادی
• ابوالقاسم پاکدامن
• ابومنصور ریابی
• محمدتقی بهلول گنابادی

فقها و محدثين

• ابویعقوب اسحق
• أبو بكر عبد الغفار بن محمد الشيروي
• عبدالعزیز بن الاخضر جنابذی
• حاج محمدابراهيم كرباسي كاخكي
• سيدعلينقي شهري
• حاج سيد محمد عرب بجستاني
• سياح كلاتي
• ملاعلينقي شهري
• حاج ملاعلي بيدختي
• حاج ميرزا مهدي شهري
• آقا سيد علي جويمندي
• شريعتمدار كاخكي
• ملاعبدالصمد بيلندي
• حاج شيخعلي روشناوندي
• شيخ محمد روحاني مندي
• حاج ملاشيخ ذبيح الله بيلندي

حكما و دانشمندان ساير علوم

• محمد تقي منجم
• ميرزا شفيع منجم باشي
• ابوالفتح جنابذي
• سيد محمد باقر گنابادي
• حاج شيخ نجم الدين بيلندي
• شيخ نظام الدين بيلندي
• شيخ محمد بيلندي
• حاج مدرس شهري

عرفا

• قطب الدين ميرحاج
• حاج ميرزا علينقي ريابي
• حاج ملا سلطان محمد بيدختي
• ميرزا عبدالحسين ريابي
• حاج ميرزا علينقي دوم ريابي
• حاج آقا سيد حسن جويمندي
• ملا عبدالعلي بيلندي
• كربلا ملاعلي بيدختي
• ملاقاسم شورابي
• حاج ملاعلي ثاني بيدختي
• نورعليشاه ثاني
• حاج شيخ محمدحسن صالحعليشاه
• حاج ملا عبدالله صدرالاشراف

ورزش

در شهر گناباد، هیئت‌های ورزشی مختلف و گروه‌های ورزشی (نظیر کوهنوردی) فعال هستند. در سال‌های اخیر هیئت ورزش‌های همگانی و هیئت دوچرخه سواری توانسته‌اند تا حد زیادی در بهبود فرهنگ شهروندی در زمینه ورزش موفق باشند. همچنین هنرستان تربیت بدنی امیرالمؤمنین در گناباد فعال است. ورزش‌های رزمی در این شهر حائز جایگاه‌های کشوری هستند و توجه ویژه به ورزش بانوان شده‌است.

اماکن ورزشی

در شهر گناباد، مهم‌ترین فضاهای ورزشی عبارتند از:

رسانه‌ها

نشریات مکتوب

دو نشریه نامه گناباد و مژده گناباد در این شهر به صورت هفته‌نامه منتشر می‌شوند. هم چنین مجله باران کویر نیز با گستره منطقه‌ای و در قالب ماهنامه منتشر می‌شود. مجله فرهنگی - اجتماعی گناپا نیز به صورت دو هفته‌نامه و با گستره توزیع خراسان بزرگ منتشر می‌شود. شریعت‌نامه نیز به عنوان اولین و تنها نشریه سیاسی فرهنگی در جنوب خراسان است که از پنجم آبان ۱۳۹۶ شروع به انتشار کرده‌است. این ماهنامه در حوزه شهرستان‌های گناباد و بجستان فعال است. در کنار این نشریات، تعداد زیادی کانال مجازی و وب سایت‌های مختلف،‌ اخبار و رویدادهای شهرستان را پوشش خبری می دهند.

خبرگزاری جمهوری اسلامی در این شهر دارای دفتر دائم بوده و پوشش کامل رسانه ای رویدادهای این منطقه را برعهده دارد.

نگارخانه

جستارهای وابسته

پانویس

منابع آنلاین

• زمانی، عباس. سه اثر تاریخی زیبد. مجله بررسی‌های تاریخی، شماره ۴۱، مهر و آبان ۱۳۵۱ (۲۴ صفحه - از ۴۳ تا ۶۶)[۳]
• شاهنامه آنلاین. جنگ دوازده رخ [۴]
• قلعه زیبد محل سکونت یزدگرد و گودرز مجله دریای پارس [۵]
• قنات میراث علمی اقتصادی و فرهنگی ایرانیان همایش ملی قنات در گناباد 1383.[۶]
• اولین مراسم بزرگداشت فردوسی در محل واقعه جنگ دوازده رخ در زیبَد گناباد [۷]
• بزرگداشت فردوسی در محل واقعه جنگ دوازده رخ [۸]
• روزنامه مردم سالاری، قنات گناباد میراث علمی و فرهنگی ایرانیان (ویژه نامه 44) 29/11/1394 [۹]
• روزنامه همشهری، دومین همایش ۱۲ رخ در زیبَد گناباد [۱۰]
• روزنامه عصر اقتصاد23/2/97 [۱۱]
• نسخه آنلاین کتاب تاریخ و جغرافیای گناباد[۱۲]
• عجم، محمد. جغرافیای جنگ دوازده رخ. مشهدفصلنامه ایران شناسی سال 5 شماره 9: دانشگاه فردوسی، 1397. 

منابع برای مطالعه بیشتر

• تابنده، حاج سلطان‌حسین. تاریخ و جغرافی گناباد. انتشارات حقیقت، چاپ دوم، ۱۳۷۹ خورشیدی
• مجتبوی، سیدحسین. جغرافیای تاریخی گناباد. انتشارات مرندیز، ۱۳۷۴ خورشیدی
• نصراللهی، محمود. بر کران زندگی (گزیده‌ای از آداب رسوم باورها و مثل‌های دیار گناباد). انتشارات مرندیز، ۱۳۸۶ خورشیدی
• هجرتی، محمدحسن. جغرافیا توسعه روستایی بررسی منطقه گناباد. انتشارات ابا، ۱۳۷۹ خورشیدی
• هجرتی، محمدحسن. گناباد از فرود تا فردا. انتشارات گناباد، ۱۳۸۶ خورشیدی

• پورابراهیم، حسین. جغرافیای گناباد. انتشارات مرندیز، ۱۳۷۱ خورشیدی
• زمانی، عباس. گناباد پیر تاریخ. انتشارات مرندیز، ۱۳۷۳ خورشیدی
• لباف خانیکی، رجبعلی. گناباد خاستگاه حماسه‌های پنهان. انتشارات میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳ خورشیدی
• اسدی پور، محمد. سیمای طبیعت گناباد. انتشارات آوای کلک، ۱۳۸۷ خورشیدی
• نشریه پنجره خرداد ۱۳۹۱
• هفته‌نامه پیک خورشید شماره ۳۳ اسفند ۱۳۹۴
• خراسان روزنامه صبح ایران، مصاحبه با دکتر عجم ۲۹ بهمن ۱۳۹۴ شماره ۱۹۱۹۶
• - جغرافیای تاریخی مرو - مهدی سیدی 13886
• - عبدالحی حبیبی، تاریخ افغانستان بعد از اسلام صفحه 115
• - طبقات ناصری از منهاج الدین سراج جوزجانی، درست گردانی از آقای عبدالحی حبیبی. جلد اول و دوم