اهر

اَهَرْ یکی از شهرهای مهم استان آذربایجان شرقی و مرکز شهرستان اهر در شمال این استان واقع شده‌است و به‌عنوان بزرگ‌ترین شهر منطقهٔ ارسباران (قره داغ) شناخته می‌شود این شهر در ۹۰ کیلومتری شمال شرق تبریز بر سر مسیر ارتباطی تبریز به استان اردبیل قرار گرفته‌است.و با دارا بودن مناطق بکر و زیبا، کوه ها، دشت‌ها و جنگل‌ها یکی از خوش آب و هواترین مناطق استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود.

اهر با دارابودن ۱۰۰٬۶۴۱ نفر جمعیت (سال ۱۳۹۵ خورشیدی) و ۱۲٫۷۶ کیلومتر مربع مساحت (سال ۱۳۹۴ خورشیدی)، چهارمین شهر پرجمعیت استان پس از تبریز، مراغه و مرند محسوب می‌شود.

دینامیک جمعیتی در دوران اخیر

در آغاز جنگهای روسیه - ایران بخش مهمی از مردم قره داغ زندگی عشایری داشتند. آن زمان، اهر به عنوان مرکز ناحیه ۳۵۰۰ نفر جمیعت داشت. در میانه‌های دهه ۱۸۳۰ جمعیّت شهر در بین ۵ تا ۶ هزار نفر و تعداد خانه‌ها ۶۰۰ واحد تخمین زده شده‌اند. جمعیّت در سال ۱۳۳۵ به۱۹۸۱۶ نفر رسیده بود. علیرغم افزایش چهار و نیم برابری جمعیت در ۶۰ سال گذشته اهر شکوه پیشین خود را هیچگاه باز نیافت. در حال حاضر، با اهمیت یافتن گردشگری در اقتصاد منطقه ارسباران، نقطه ثقل اقتصادی بیشتر به سمت شهر کوچکتر کلیبر در گردش است.

وجه تسمیه

در اوایل قرن نوزدهم میلادی، جیمز موریر، دیپلمات انگلیسی و مؤلف "ماجراهای حاجی بابای اصفهانی" در باره نام اهر چنین می‌نویسد، "بنظر میاید اهر کاندید خوبی است برای محل شهر تاریخی "هارا"، یکی از سه شهری که بر طبق نوشته تورات پادشاه آشور، تیلگته پیلنسر (Tilgath Pilneser)، افراد قبایل ربنیت (Reubenites)، گادیت (Gadites) و مناشه (Manasseh) را به آنجا تبعید کرد..." نظریه موریر توسط برخی تاریخ‌نگاران غربی پذیرفته شده‌است.

پیشینه

در کوههای اطراف اهر بازمانده‌های زیادی مربوط به دوره پیش از اسلام، مخصوصاً زمان ساسانیان، پیدا شده‌است. از اواخر قرن دوم هجری تا سال ۲۲۲ (۸۳۷ میلادی) اهر در محدودهٔ قلمرو جاودان و بابک خرمدین قرار می‌گرفت. در قرن سوم، اهر مرکز ناحیه میمذ (Mīmaḏ) بود. در سال ۹۴۵ (میلادی)، اهر شهری آبادان گزارش شده‌است. در اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم اهر پایتخت حکمرانان سلسله پیشتکین (Pīškīn) بود. یاقوت حموی هشتصد سال پیش اهر را این‌گونه توصیف می‌کند، اهر، علیرغم وسعت کمش، اقتصاد شکوفایی دارد. این شهر بین تبریز و اردبیل قرار گرفته و توسط امیری به نام "ابن پشتگین" اداره می‌شود. اهر فقهای بزرگی پرورده است. دو روز راه آن را از "وراوی"، دیگر شهر بزرگ این دیار جدا می‌کند. من شخصی بس آگاه از آذربایجان با نام الهجان المنشی را، که صاحب چند رساله بود، می‌شناختم. او در نوشته‌هایش اهر را "اهریج" می‌نوشت، و ٔبر این اساس فکر می‌کنم نام اولیه همان "اهریج" باشد.

در دوره ایلخانان مغول، اهر استراحت گاه تابستانی ایلخانها بود (در اکتبر ۱۲۸۴ خواجه شمس الدین محمد جوینی در اهر اعدام شد). به نظر می‌آید که در طی یک و نیم قرن بعد از یاقوت حموی اهر اهمیت خود را در دوران مغولها از دست داد.. حمدالله مستوفی در نیمه قرن هشتم هجری چنین می‌نویسد، اهر شهرکی کوچک و هوایش سرد است و آبش از رودی که بدانجا منسوب است از جبال اشکنبر بر می‌خیزد و از عیون و قنوات نیز آب دارد. حاصلش قلعه و اندک میوه بود و مردمانش شافعی مذهب اند و حقوق دیوانیش بتمغا مقرر است و غرب ده هزار دینار حاصل دارد و ولایتش غریب بیست پاره دیه بود و غرب پنج هزار دینار قرب دارد. جالب است در مقام مقایسه بدانیم که باز به گفته مستوفی در همان زمان حقوق دیوانی مردانقم، را که امروزه روستایی متوسط است، هشت هزار و پانصد دینار قید کرده‌است.

در زمان صفویان اهر توجه پادشاهان را جلب کرد چرا که قبر شیخ شهاب الدین (مرشد شیخ صفی الدین) در آنجا قرار داشت. برای مثال شاه عباس بزرگ دو بار در سالهای ۱۶۰۵ و ۱۶۱۱ از شهر دیدن کرد. در دوره قاجاریان اهر توسط شاهزادگان قاجار اداره می‌شد.

عباس میرزا برای مدتی این اهر را مرکز فرماندهی خود علیه روسها قرار داد. در آن زمان عشایر ارسباران قسمت عمده‌ای از جنگاوران قشون ایران را تأمین می‌کردند. اهر در طی‌جنگ به شدت آسیب دید. مسافرین فرنگی که در دوره بین ۱۸۳۷-۱۸۴۳ اهر را دیده‌اند آن را "شهری در وضعی اسفبار" وصف کرده‌اند. بر اساس برداشت آنها، شاهزادگان قاجار، که به عنوان حکمران قره داغ به شهر اعزام می‌شدند، به این فکر بودند که جیبشان را قبل از پایان مأموریت پر کنند.

اهر یکی از کانون‌های جنبش مشروطه ایران بود. چرا که عشایر ارسباران در مناقشات مسلحانه جنبش درگیر شده بودند؛ فرماندهی نیروهای انقلابی و ضدّ-انقلابی به ترتیب ٔبر عهد دو قره داغی، یعنیستار خان و رحیم خان چلبیانلو بود. بعد از برقراری پادشاهی دودمان پهلوی افول اهر شروع شد. شاهان پهلوی با تأکید ٔبر آریاگرایی زمینه یک‌جانشینی اجباری عشایر را فراهم کرده و بدینسان به اقتصاد ناحیه ضربات مهلکی زدند. بالاخره، رضا شاه با تغییر دادن نام تحمیلی قره داغ به ارسباران تلاش کرد هویت تاریخی منطقه را زنده سازد.

وقایع تاریخی دوران معاصر را می‌توان در منابع زیر مطالعه کرد:

قدیمترین سند معتبر کتاب "تاریخ ارسباران" نوشته سرهنگ حسین بایبوردی است. متأسفانه این کتاب به راحتی قابل دسترس نیست.
کتاب "تاریخ و جغرافیای ارسباران" اثر حسین دوستی که پس از انقلاب اسلامی چاپ شده در مورد این منطقه اطلاعات بیشتر و جدیدتری در اختیار علاقه مندان قرار می‌دهد.
کتاب "تاریخ اجتماعی و سیاسی ارسباران (قره داغ) در دوره معاصر"، نوشته ناصر صدقی کتابی مجمل است و به طریقه‌ای علمی نوشته شده‌است.
کتاب " نامه ارسباران"، نوشته سیدرضا آل‌محمد، که در چهار جلد منتشر شده است، ظاهراً کتاب جامعی است.

برای مطالعه گزارش مجمل تاریخ ارسباران از دید یک ناظر خارجی مقاله زیر توصیه می‌شود. در این مقاله به شهر اهر، به عنوان مرکز قره داغ، اشارت زیادی شده‌است.

"تاریخ مختصر عشایر ارسباران" نوشته پیر اوبرلینگ.
مقاله‌ای عالی تحت عنوان AHAR در دانشنامه ایرانیکا مرجعی مستند در مورد ارسباران است.

جغرافیا

شهر اهر در ارتفاع ۱۳۶۰ متر از سطح دریا قرار گرفته‌است. این شهر در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده و کوه‌های شیور در شمال شرق، بزکش در جنوب و قاشقاداغ در جنوب شرق آن قرار گرفته‌است. رودخانهٔ کیچیک‌چای از داخل، اهرچای از جنوب و علیرضاچای و رنگول‌چای از غرب اهر می‌گذرند. سد ستارخان اهر، در ۱۵ کیلومتری غرب شهر، این رود خانه بسته شده‌است. از لحاظ تغییرات آب و هوایی، بیشینهٔ دمای اهر در فصل تابستان ۳۴ درجهٔ سانتی‌گراد بالای صفر و کمینهٔ دمای آن در فصل زمستان ۲۷ درجهٔ سانتی‌گراد زیر صفر است؛ همچنین میانگین بارش سالانهٔ اهر ۳۱۰ میلی‌متر گزارش شده‌است.

هویت فرهنگی

زبان

زبان گفتاری مردم زبان ترکی آذربایجانی است که متعلق به شاخه غربی گره جنوبی - غربی (اغوز) خانواده زبان‌های ترکی می‌باشد. اغلب مردم، بعلاوه، با زبان فارسی آشنایی دارند.

دین

اکثریت مردم پیرو مذهب شیعه دوازده‌امامی هستند. تعداد قابل توجّهی از اهالی پیروان اهل حق (گوران در زبان آذری) هستند. همه گوران‌ها در اصل متعلق به طایفه شاملو هستند. این طایفه یکی از ارکان عمدهٔ قزلباش‌ها در عهد شاه اسماعیل بود.

موسیقی عاشیقی

Aşıq olub diyar-diyar gezenin کسی که عاشیق شد و عالمگرد شد،

Ezel başdan pürkamalı gerekdi باید که دانای کل باشد،

Oturub durmaqda edebin bile در نشست و برخاست آداب داند،

Me rifet elminde dolu gerekti در علم عرفان باید کامل باشد...

این شعر مطلع آوازی است که عاشق علعسگر به عنوان دستور العملی در ضروریات رفتاری یک عاشیق سروده است. موسیقی عاشیقی، در فرم کنونی، یادگار شاه اسماعیل صفوی است. این موسیقی، علیرغم سیاست‌های مرکز گرایانه و آسیمالسیون فرهنگی زمان رضا شاه، در منطقه ارسباران به بقای خود ادامه داد و در حال حاضر یکی از ستونهای فرهنگی مردم آذری به‌شمار میاید. نقش اهالی اهر در اشاعه موسیقی عاشیقی در چند دهه اخیر قابل توجه است؛ نخستین کلاس آموزش موسیقی عاشیقی در تبریز توسط عاشق عمران حیدری، متولد اهر، دایر شد.

جاذبه‌های گردشگری

اهر کمتر از دیدگاه گردشگری مورد توجه قرار گرفته‌است. برای مثال، در یک کتاب گردشگری غربی چنین نوشته شده‌است، "قرار گرفته در جلگه‌های مرتفع بادخیز بین تبریز و کلیبر، اهر ارزش یک توقف ده دقیقه‌ای، برای دیدن مقبره شیخ شهاب، را دارد.." قابل توجه آنکه در گذشته‌های دور تر مسافرین فرنگی توصیفات بهتری از دیدنیهای شهر و محیط اطراف ارائه داده بودند. تارنمای "اهر وصال"، مکان‌های دیدنی شهر را به قرار زیر معرفی کرده‌است:

آرامگاه شیخ شهاب‌الدین اهری از عارفان سدهٔ هفتم هجری در پارک شیخ شهاب‌الدین شهر اهر قرار گرفته‌است. این مجموعه شامل ساختمان‌های خود خانقاه، مسجد، ایوانی بلند، مناره‌ها، و تعدادی غرفه است. پیشینهٔ این بنا که با شیوه اسلامی ساخته شده، به دورهٔ شاه عباس یکم صفوی می‌رسد؛ البته برخی از بخش‌های تاریخی آن به پیش از این دوره و به‌طور عمده به دورهٔ ایلخانان مربوط می‌شود. این خانقاه از سال ۱۳۷۴ به موزه ادب و عرفان تبدیل شده‌است که تنها موزهٔ عرفان در ایران است.
بازار اهر از شاخه‌های مختلفی تشکیل یافته و دارای ۴ بخش اصلی به نام‌های بازار جعفرقلی‌خان، بازار کفاشان، بازار نصیربیگ و راسته‌بازار است. این بازار در زمان رشیدالملک، حکمران وقت ارسباران مرمت شده‌است.
خانهٔ تاریخی قاسم خان اهری از خانه‌های تاریخی اهر است که در خیابان حزب‌الله این شهر قرار گرفته‌است. این بنا از اتاق‌ها، سرسرا و نورگیرهای مختلفی شکل گرفته‌است. در سال ۱۳۸۴ خورشیدی، پارک قاسم اهری در جوار خانه تاریخی مذکور احداث شده‌است.
خانه بشیر آمر (از نوادگان پسری عباس میرزا)از خانه‌های تاریخی اهر است که در خیابان شیخ شهاب الدین اهری قرار گرفته‌است. این بنا از اتاق‌ها، اندرونی، زیرزمین، یخچال، سرسرا و فضاهای دیگری شکل گرفته‌است، قدمت این خانه به بیش از ۱۱۰ سال می‌رسد مساحت این ملک ۱۲۰۰ متر مربع و اعیانی آن بیش از ۹۵۰ متر مربع می‌باشداز معماری خانه نمای سه طبقه آن از پشت ساختمان و دوطبقه آن از مقابل است در ضمن آجر بکار رفته در ساختمان این بنا در حیاط و کوره‌ای که در زیر حوض بزرگ حیاط قرار دارد به عمل آمده‌است. در روایات تاریخی این شهر آمده که این بنا بر روی یکی از ۵ قلعه ماد در دوران باستان ساخته شده‌است. در حال حاضر این ملک تحت تملک فرزندان ایشان قراردارد. در پی زمین لرزه ۲۱ مرداد ۱۳۹۱ بخشی از این ملک دچار تخریب گردید.

اقتصاد

تا قبل از انقلاب سفید، که نقشی عمده در فروپاشی نهایی ساختار ایلی ایران داشت، اهر مرکز اقتصادی قره داغ بود .ایلات کوچ نشین تولیدات خود را در بازار اهر با محصولات روستاییان ناحیه و کالاهای شهری مبادله می‌کردند. زغال چوب تولیدی جنگلهای ارسباران با کاروانهای قاطر به اهر حمل شده و از آنجا به تبریز فرستاده می‌شد. به‌علاوه بازار اهر مرکزی بود برای توزیع قالی قره داغ. معلم‌های ناحیه عموماً از اهالی اهر بودند. استقرار عشایر، تخلیه جمعیتی روستاها، رواج سوختهای فسیلی، و تغییر الگوی مصرف به اقتصاد اهر ضربه زد.

دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر

دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر یکی از واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی می‌باشد که در شهر اهر مشغول به فعالیت است. این دانشگاه دارای ۱۳۲ رشته (۵ رشته در مقطع دکترا، ۳۱ رشته در مقطع کارشناسی ارشد ۷۲ رشته در مقطع کارشناسی و ۲۲ رشته در مقطع کاردانی)، بیش از ۲۲۰ نفر هیئت علمی تمام وقت و ۹ نفر هیئت علمی نیمه وقت و ۴۵۰ نفر حق‌التدریس و ۱۱۰۰۰ نفر دانشجو می‌باشد. این دانشگاه دارای رده سازمانیبسیار بزرگ - الف و جزو ۱۰ واحد برتر دانشگاه آزاد اسلامی در ایجاد رشته‌های کارشناسی ارشد است.