18.5K
تَفرِش یکی از شهرهای استان مرکزی در ایران و مرکز شهرستان تفرش است. در دوران کهن گبرش نام داشته و مردم آن آیین گبری داشتند. در دوران ساسانی استان مرکزی...
تَفرِش یکی از شهرهای استان مرکزی در ایران و مرکز شهرستان تفرش است. در دوران کهن گبرش نام داشته و مردم آن آیین گبری داشتند. در دوران ساسانی استان مرکزی عراق نام داشت که بعد از حمله اعراب و تسلط آنان بر ایران این استان پهناور را عراق عجم میخواندند نظامی گنجوی شاعر نامدار ایران در وصف استان عراق ابیات زیادی سرودهاست. در دوران بعد از قاجار عراق به اراک تغییر نام پیدا کردهاست. تفرش در شمال شرقی اراک واقع و در بین رشته کوههایی محصور است و اب و هوایی بسیار مطبوع دارد. شهر تفرش، مرکز شهرستان. در ارتفاع حدود ۸۷۸، ۱ متری، در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهر اراک و در مسیر جاده اراک ـ آشتیان قرار دارد. کوههای قشلاق و گندم کوه از شمال و منار و نقره کمر از جنوب شرقی شهر را محصور میکنند؛ به این دلیل گاهی از تفرش با نام «چال تفرش» نیز یاد میشود. این شهر حدوداً در ۲۲۰ کیلومتری تهران و ۸۵ کیلومتری شمال شرقی اراک و در مسیر جادهٔ اراک-آشتیان قرار دارد.
دیرینگی این شهر به پیش از اسلام میرسد و اغلب نام نخستین آن را «گبرش» میدانند که از «گبر» به معنی زرتشتی میآید. در دوران بعد از ورود اسلام و حاکمیت اعراب و زبان عربی بر ایران تفرش، طبرس نیز گفته شدهاست.
روستاهای پیشین فَم و تَرخوران، امروزه محلههای اصلی شهر تفرش را تشکیل میدهند. دیگر روستاها که اکنون محلههای این شهر هستند عبارتاند از: دادمرز، کهک، کوکان، دینجرد، طاد، الویجان، کبوران (بهاران)، قلعه محی الدین یا قلعه قدس، طراران (بالا و پایین)، معینآباد، زاغَر و کوهین.
میدانهای اصلی شهر عبارتند از میدان فم (باغ ملی)، میدان آزادی، میدان مطهری و میدان شهرک. آرامگاه پروفسور محمود حسابی، بقعهٔ شاهزاده احمد (روستای کوهین)، و دانشگاه آزاد تفرش (در راه معینآباد) و دانشگاه صنعتی امیر کبیر، مسجد شش ناو از نقاط مهم شهر هستند.
ریشه نام تفرش مشخص نیست. نظریهای هست که آن را برگرفته از واژه «گَبرِش» میداند و به زرتشتیان (گبرها) نسب میهد. نام تفرش در منابع گوناگون به صورت طیرس، طَبْرَش، طَبْرَس، تبرس، طبرتو، تپرش، تبرش و طفرش نیز ذکر شدهاست.
به لحاظ تقسیمات کشوری، تفرش تا قبل از ۱۳۳۶ نام یکی از دهستانهای اراک در استان یکم (مرکزی) بود. در ۱۳۳۶ ش، قسمتی از بخش فراهان به نام «فراهان بالا» از توابع شهرستان اراک، قسمتی از بخش خَلَجستان از توابع شهرستان قم (شامل دهستانهای دستجرد، راهجرد و وَزوا)، شهرستان تفرش را تشکیل دادند. در ۱۳۳۷ ش، دهستان آشتیان یکی از بخشهای شهرستان تفرش شد. در ۱۳۵۶ ش، آشتیان شهرستانی مستقل، و تفرش شامل بخشهای حومه و فراهان و دهستان رودبار در استان مرکزی شد. در ۱۳۵۸ ش، دَه آبادی از بخش فراهان تفرش جدا و جزو بخش مرکزی شهرستان آشتیان گردید. در ۱۳۶۶ ش، در شهرستان تفرش چهار دهستان (بازرجان، فِشْک، رودبار، فرمهین) ایجاد شد. در ۱۳۶۹ ش، این شهرستان مشتمل بود بر بخش مرکزی به مرکزیت شهر تفرش شامل دهستانهای بازرجان و رودبار، و بخش فراهان به مرکزیت آبادی فرمهین شامل دهستانهای فرمهین و فشک. در تقسیمات کشوری ۱۳۷۴ ش، دهستانهای خرازان و کوه پناه نیز جزو این شهرستان ذکر شدند و تاکنون به همین صورت در تقسیمات کشوری باقیماندهاند.
از کوههای مهم آن، کوه گُوجِه (بلندترین قله ح ۱۴۱، ۳ متر)، کوه دوقلو دو برادران (بلندترین قله ح ۹۲۱، ۲ متر) و قرِه گُوزیل قَرِلان (بلندترین قله ح ۴۲۰، ۲ متر) است. در این شهرستان غارهایی وجود دارد، از جمله: گاوخور/ گاوخُل (خل در اصطلاح محلی: سوراخ)، علی خورنده، و اَمْجَک. کوههای قشلاق (ارتفاع ح ۳۶۲، ۲ متر) و گندم کوه (ارتفاع ح ۱۵۶، ۲ متر) از شمال و منار (ارتفاع ح ۲۳۷، ۲ متر) و نقره کمر (ارتفاع ح ۳۷۹، ۳ متر) از جنوب شرقی شهر را احاطه کردهاند؛ از اینرو تفرش را «چال تفرش» هم خواندهاند.
در قسمت شمال شهر تفرش قله گندم کوه واقع شدهاست این کوه مخروطی شکل۲۱۵۶متر ارتفاع دارد و تقریباً از تمام نقاط شهر قابل رویت میباشد و بنا به گفته قدیمی هابه این علت گندم کوه نامیده میشود که اگر از فراز گردنه خرازان به این کوه و تپه مجاور آن نگاه کنید مشاهده میکنید که کوه گندم کوه مانند یک خرمن بزرگ گندم است و تپههای مجاور آن مانند انبوهی از خرمن و گندمهای کوبیده نشدهاست
دیگر کوههای معروف: دیمنار، کوه دایرهای علی خورنده که دو غار علی خورنده و گاوخور در آن است و این کوه دایرهای زیبا نماد شهر است که از همه جای شهر قابل رویت است،
رود آب کمر در شهر جریان دارد. آب و هوای شهر نسبتاً سرد و خشک است. حداکثر دمای آن °۳۲ در تابستانها و حداقل آن °۱۵- در زمستانها و میانگین بارش سالانه آنجا حدود ۲۶۰ میلیمتر است.
یکی از جاذبههای طبیعی تفرش آب معدنی «چشمه آب گراو» است. این چشمه به فاصله ۵ کیلومتری تفرش میان دو روستای قدس و طراران واقع گردیده و دسترسی به آن آسان است. آب آن معدنی و دارای خواص درمانی است.
در ابتدای ورودی شهر تفرش پارکی وجود دارد که از جانب اهالی تفرش به دلیل ساختمان کافی شاپی به شکل قوری و استکان نعلبکی به پارک قوری موسوم است که در سال ۱۳۸۸ به دستور امام جمعه وقت تفرش و علیرغم مخالفت شدید «عبداله زینلی» رئیس شورای اسلامی شهر تفرش تخریب و به جای آن مقبره شهدای گمنام جنگ ایران عراق ساخته شد.
سیستم آبیاری و هدایت آب، از دیرباز در این شهر به صورت قنات و آب انبار بوده و ویرآبهای متعددی با توانایی مهندسی بالا، جهت مصارف شرب یا کشاورزی ساخته شدهاست.
در سال ۱۳۸۵ خورشیدی شهر تفرش ۵۰۵۰ فقره انشعاب آب و ۳۸۰۰ فقره انشعاب فاضلاب، یک باب تصفیهخانه فاضلاب با ظرفیت تصفیه ۲۰ لیتر در ثانیه داشت.
حفر و استفاده از قنات برای تأمین آب شرب و کشاورزی از هنرهای منحصربهفرد ایرانیان از صدها سال گذشته میباشد که در جای جای این سرزمین پهناور وجود یک قنات موجب آبادانی و رونق کشاورزی آن منطقه میباشد تفرش هم از این قاعده مستثنا نبوده و وجود دهها قنات کوچک و بزرگ از صدها سال پیش خود یکی از دلایل سرسبزی وزیبایی این دیار میباشد در اینجا به معرفی قناتهای معروف تفرش میپردازیم:
محدوده فعلی تفرش جز متصرفات مادها، هخامنشیان و اشکانیان بوده از دوره ساسانیان گورهای حوض گونه زرتشتیان و بعضی دژها به یاد ماندهاست و بعد از آن در زمان طاهریان و صفاریان و سامانیان و آل بویه و غزنویان نیز با وجود عدم وجود آثار، جزو متصرفات آن بهشمار میرفته در دورهٔ ساسانیان جزئی از حصهٔ قباد بودهاست. در دورهٔ خلافت عمر و همزمان با فتح اصفهان، کاشان و قم شهر تفرش نیز توسط «مالک بن عام اشعری» فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در کتب جغرافیایی پس از اسلام، این شهر جزء ولایت کوهستان یا جبال یا عراق عجم آمدهاست. اما تا سالیان بعد، عدهٔ زرتشتیان در تفرش بسیار بودهاند. در دوره سلجوقیان نام تفرش به صورت طبرس رواج پیدا کرده وبرخی از بزرگان و علما خود را به آن منسوب و مقلب نمودهاند بهطور مثال کنیه طبرسی ویژه رجال شیعه بوده و مورد اصلی آن نیز کتب امامیه است و این انتساب با این که از عدد انگشتان دست تجاوز نمیکند، مشخصکننده نفوذ امامیه در تفرش و رواج آن از دیرباز است. پس از درگذشت فاطمه معصومه در قم و تبدیل شدن قم به یکی از مراکز مهم شیعه، تشیع به تفرش راه مییابد. چنانکه حمدالله مستوفی در سدهٔ هشتم، آن را شهری شیعهنشین معرفی میکند.
در دوره خوارزمشاه تفرش دهستان در محدوده اقلیم عراق عجم (اراک) بودهاست و در فاصله سالهای ۷۴۰–۸۳۸ در حدود متصرفات آل جلایر محسوب میشدهاست. از مغولان و تیموریان هیچ اثری در تفرش دیده نمیشود در اوایل دورهٔ صفویه تفرش از شکارگاههای سلطنتی شاهان صفوی شمرده میشدهاست. در زمان حکومت شاه عباس اول عدهای از سادات تفرش به دربار صفوی راهیافتند.
این شاخه از سادات که به سبب در دست داشتن مهر سجاد معروف به میر مُهردار بودند، تا اواخر دورهٔ صفوی و تا زمان شاه سلطان حسین منصب مُهرداری شاهان صفوی را حفظ کردند. تفرش در روزگار صفویه به ویژه پادشاهی شاه عباس بزرگ رو به آبادانی نهادهاست ومردم تفرش با انجام خدمات برجسته در دستگاههای حکومت صفوی نفوذ نمود تفرش در ایام سلطنت افشاریان تا سال ۱۲۱۸ جزو متصرفات ایشان بودهاست تختگاه زندیان شیراز و خاک تفرش در آن روزگار جزء متصرفات آنان بودهاست؛ و در این زمان مکتب خانههای متعددی در تفرش تأسیس شده که نوجوانان در آن ه به فراگرفتن مقدمات فارسی و تعلم قرا، میپرداختهاند در دوران قاجاریه است که مردانی از تفرش در کار سیاست مملکت وارد میشوند و در راه خدمت به ایران حتی از بذل جان خود نیز دریغ نمیورزند باز در همین دورهاست کهبه سبب توجه پادشاهان قاجار به منطقه روحانیان و علمای مذهب عدهای از سادات بنی فاطمه تفرش در دستگاه حکومت رشد کرده تا جایی که به مناصب بزرگ گمارده میشوند و یکی از ویژگیهای دوره قاجاریه گسترش مکتب خانهها و تکثیر و فراوانی میرزاها در تفرش آشتیان و فراهان است ولی روی هم رفته جامعه تفرش در دوره قاجاریه دهقانی ولی غیر متحجر بودهاست. در دورهٔ قاجاریه تعداد زیادی از اهالی تفرش به سبب سواد و خوشخطی به مشاغل دیوانی و منشیگری گمارده شدند.
ابن مقفع بنای آن را به «طبرش بن همدان» نسبت دادهاست. ظاهراً در دورة ساسانیان جزو حصه قباد، که آن را «خوره قباد» میگفتند، بودهاست؛ چنانکه حسن بن محمد قمی به تپهای در قم مشرف بر تفرش به نام «تلّمآستر»، که یکی از سیزده تفریحگاه «مملکت قباد» بوده، اشاره کردهاست. ظاهراً در دورة خلافت عمربن خطاب (۱۳–۲۳) همزمان با فتح قم و اصفهان و کاشان، تفرش نیز توسط مالک بن عام اشعری فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در زمان حجاج ابن یوسف ثقفی با توجه به تشییع اشعریون و شکنجه و قتل آنان به ایران مهاجرت و درقم سکنی گزیدند. در قرن دوم تفرش یکی از رستاقهای قم بود.
در زمان هارون الرشید (۱۷۰–۱۹۳) سلمة بن سلمه همدانی رستاق تفرش و مزارع آن را به مهاجران عرب اشعری واگذار کرد. در قرن سوم، یعقوبی (همانجا) نیز تفرش را یکی از رستاقهای قم ضبط کردهاست. پس از رحلت حضرت معصومه در ۲۰۱، قم به یکی از مراکز مهم شیعه تبدیل شد و مذهب شیعه از آنجا به ناحیه تفرش راه یافت. به نوشته راوندی (ص ۳۹۵)، تفرش و آوه (آبه) و قم و کاشان در دوران وی، قرن ششم، از مکانهای رافضیان بودهاست. در قرن هشتم، حمداللّه مستوفی (ص ۶۸) آن را ولایتی با سیزده دیه، هوای معتدل، غله، میوه و شش هزار دینار حقوق دیوانی خوانده و اهالی تفرش را شیعه و فم و طرخوران را از روستاهای بزرگ آن ذکر کردهاست. از این دوره دستِکم تا قرن دهم مطلب چندانی دربارهٔ تفرش دیده نشدهاست.
ظاهراً تفرش در دورة صفوی (ح ۹۰۶–۱۱۳۵) و حتی پس از آن برای شکار موقعیت مطلوبی داشته و از شکارگاههای شاه اسماعیل اول (حک:۹۰۵–۹۳۰) محسوب میشدهاست، به ویژه در زمان حکومت شاه عباس اول (۹۹۶–۱۰۳۸)، تفرش آباد شد و بزرگان آن توانستند به دربار راه یابند. در اوایل قرن یازدهم، امین احمد رازی (ج ۲، ص ۴۹۰) تفرش را ولایتی در اقلیم چهارم، با آب و هوای معتدل و میوههای خوب وصف کرده و نوشته که آب آنجا از چشمه و کاریز تأمین میشود. وی دربارهٔ غار گاوخور نیز سخن گفتهاست.
در دوره ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴–۱۳۱۳) تفرش را ییلاق ممتاز عراق (اراک) خوانده شده و گفته شدهاست که خشکبار آن به خارج از کشور صادر میشود. وی اهالی آنجا را خوش سیما و صاحب ذوق و هنر و دانش وصف کردهاست.اعتمادالسلطنه نیز در همین دوره، به شکارگاه خوبی در حوالی تفرش که در آن ارغالی (قوچ کوهی) و کبک بسیار بوده و نیز به قلعهای در آبادی خرازان و قناتی قدیمی در طرخوران به نام خرزنویه و امامزادهای به نام احمدبن موسی اشاره کردهاست.
شهر تفرش، مرکز شهرستان. در ارتفاع حدود ۱٬۸۷۸ متری، در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهر اراک و در مسیر جادهٔ اراک ـ آشتیان قرار دارد. اهالی روستانشین تفرش عمدتاً به زراعت، باغداری، دامداری و صنایع دستی اشتغال دارند. محصول مهم این شهرستان، گندم و جو و حبوبات است. بادام و گردو و سیب و انگور و گلابیِ آنجا صادر میشود. قالی و قالیچه و گلیم از محصولات صنایع دستی آنجاست. فرشهای تفرش ارزش صادراتی دارند و مهمترین بازار فروش آنها در ایران، شهرهای همدان و تهران و در خارج از ایران کشور آلمان است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۲). اهالی تفرش اکثریت فارسی و جمعیت کمی در بعضی روستاها ترکی سخن میگویند. براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، جمعیت شهر تفرش ۱۶٬۴۹۳ نفر، متشکل از ۸٬۲۲۶ مرد و ۸٬۲۶۷ زن در قالب ۵٬۲۳۲ خانوار و جمعیت کل این شهرستان ۲۴٬۹۱۳ تن بودهاست.
مردم تفرش فارسیزبان اند، اما در برخی از روستاهای اطراف زبان تاتی که در گذشته زبان اصلی منطقه بوده صحبت میکنند.
پذیرش اسلام در منطقه تفرش از اواخر قرن سوم آغاز شد. این پذیرش بیشتر در جریان تبادل فرهنگی صورت گرفت و از ان زمان تفرش به یکی از پایگاههای پیروان آیین شیعه و اهل باطن اسماعیلیان درآمد.
آئین سنتی باران خواهی روستای کبوران
آئین بارانخواهی روستای تاریخی کبوران تفرش با شماره ۱۰۶۰ در فهرست میراث معنوی آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست. آیین باران خواهی یا کوسه درآمدن جشنی است که از دیرباز در جوامع روستایی و چوپانان استان مرکزی رواج داشته و دهم بهمن هر سال یعنی پایان چله بزرگ زمستان در روستای کبوران تفرش برگزار میشود. مردم این روستا با هدف درخواست رزق حلال که منشأ بسیاری از برکات آب است با برگزاری این آئین از خداوند طلب باران میکردند. لباسهای ویژه و موسیقی محلی شاد از مهمترین ویژگیهای این آئین است و کوسه و همراهانش پیامآور شادی و نوید بهار هستند.
گروه برگزارکننده جشن طلب باران متشکل از سه تا هفت نفر است که هرکدام بر اساس مهارت و توانایی نقش «کوسه»، «عروس کوسه» و «تکه» (بز نر) را اجرا مینمایند. دراجرای این آیین معمولاً چندین دختر بچه و پسر بچه نیز به عنوان توبره کش ناقالدیها به جمعآوری هدایای مردم میپردازند و این گروه با موسیقی، سر و صدای زیاد زنگولهها و آوازخوانی در کوچه و معابر شهر و روستا ظاهر شده و با حرکات بدنی و خواندن اشعار خاص ضمن ایجاد سرگرمی برای مردم، نوعی رسم دور کردن نحوست سرما را برگزار کرده و هدایای جمعآوری شده از این مراسم نیز بین خانواده فقیر و نیازمند تقسیم میشود در سه مرحله از این جشن آیینی، اشعار طلب باران گردآوری و به ثبت آثار ملی رسید. این اولین آئینی است که در فهرست آثار ملی کشور به نام تفرش به ثبت رسیدهاست و تاکنون آئینهای به تخت نشستن داماد، کوسه گلدی نیز به نام تفرش معرفی شدهاند، روستای کبوران با آب و هوای مطلوب و طبیعت بکر در ۵ کیلومتری شهرستان تفرش قرار دارد.
تفرش مردان و زنان نامور زیادی درعرصه علم و دین و سیاست و هنر درخود پرورش دادهاست که به تعدادی از مشاهیر آنها اشاره میشود.
در بازار قدیم ترخوران و تفرش و آشتیان پیشههایی مانند عطاری، دوافروشی، قماش فروشی، مسگری، صحافی، دوزندگی و غیره رواج داشت که این پیشهوران علاوه بر کالاهای خود، کتاب هم به فروش میرساندند. از پیشگامان کتابفروشی در شهر میتوان میرزا محمدعلی پسر احمد آشتیانی (زنده به سال ۱۳۱۱ خورشیدی) (از صحافان شهر)، کربلایی محمود بازرجانی در محلهٔ فَم، و مشهدی محمدحسین جعفری در بازار ترخوران تفرش را نام برد با گذر زمان دکانهای دوگانهفروش بیشتر به شکل کتابفروشی درآمدند و در آنها علاوه بر کتاب نشریاتی مانند حبلالمتین، صور اسرافیل، فرنگستان، ملت، وقایع اتفاقیه به مشتریان عرضه میشد. شهر تفرش در دههٔ ۱۳۷۰ خورشیدی دارای چهار فروشگاه کتاب بود. از کتابفروشیهای قدیمی تفرش میتوان به اینها اشاره کرد:
شهر تفرش دارای سه دانشگاه دولتی و پیام نور و آزاد میباشد. دانشگاه دولتی تفرش زیر نظر پروفسور سید محمود حسابی بنیان نهاده شدهاست و در سالهای اولیه تأسیس زیر نظر دانشگاه امیر کبیر تهران بودهاست. در این شهر مدارس متعددی وجود دارد ولی قدیمیترین مدرسه که قدمت ۷۰ ساله دارد مدرسه کافی نام دارد که در ترخوران واقع میباشد. کتابخانه عمومی شهرستان تفرش واقع در خیابان آیتالله سعیدی میباشد.
از دوران پیش از اسلام نیز یادگارهایی در منطقهٔ تفرش به جا ماندهاست، از جمله: از قلعههای گبری، سنگنگارههایی در مناطقی از نقاط بیابانی تفرش و گورهای نشسته بر فراز روستای کبوران (گبران). از دیگر بناهای باستانی تفرش، آتشکدهای است که بر فراز روستای کبوران جای گرفته و به چهار طاقی معروف است.
صنایع دستی تفرش شامل دست بافتهای سنتی (قالیبافی، گلیم بافی)، رودوزیهای سنتی (تفرشی دوزی یا درویشی دوزی)، آثار چوبی (منبت کاری، معرق)، آثار فلزی (مسگری، سفیدگری)و آینه کاری است.
شنبه, 20 آبان 1402
salam dar sale 1347 be madreshe kafie raftam shahre khaterat kodaki Korosh