6.7K
بَمپور یکی از شهرهای ایرانشهر استان سیستان و بلوچستان ایران، در منطقه مکران است. ...
بَمپور یکی از شهرهای ایرانشهر استان سیستان و بلوچستان ایران، در منطقه مکران است.
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این مکان ۱۲٬۲۱۷ نفر (۳٬۱۲۳ خانوار) بودهاست.
بمپور دارای آب وهوای گرم ومرطووب است که دارای تابستانی طولانی و میانگین دمای آن در تابستان از ۴۰ درجه سانتی گراد بیشتر است میتوان گفت که بمپور از لحاظ تاریخی یکی از قدیمیترین شهرهای ایران بهشمار میرود که براساس کاوشهایی که در اطراف شهر بمپور صورت گرفتهاست تاریخ پیدایش آن به زمان ساسانیان واشکانیان بر میگرددالبته همچنان این تحقیقات ادامه دارد در خرداد ماه ۱۳۸۷ سازمان میراث فرهنگی ایران اعلام کرد محوطه باستانی را در اطراف بمپور با وسعت ۱۵۰هکتار کشف کردهاست که کاوشها در آن همدوره بودن آن با تمدنهای شهر سوخته وجیرفت نشان میدهددر دوره معاصر هم تا پیش از سال ۱۳۷۰ بمپور بزرگترین بخش کشور بود که از آن بخشهای بزمان، فنوج، دلگان، ولاشارمنشعب شدند، شهر داری بمپور هم همزمان با شهرهای سمنان، یزد، وکهکیلویه تأسیس شدهاست از نقاط دیدنی آن هم میتوان به ارگ بمپور ورودخانه بمپور اشاره کرد. بَمپور، بخش و رود و شهر و قلعهای ویران در استان سیستان و بلوچستان.
۱) بخش بمپور، در شهرستان ایرانشهر، مشتمل بر دو دهستان بمپور شرقی و بمپور غربی است. از شمال به بخشهای حومه و بزمان (در شهرستان ایرانشهر)، از مشرق به بخش سرباز (در شهرستان ایرانشهر) و از جنوب به شهرستان نیکشهر، و از مغرب به شهرستان کهنوج (در استان کرمان) محدود است. بیشتر آبادیهای آن در قسمت شمالی در دشت، و در جنوب در قسمت کوهستانی قرار دارد. از گیا دارای درختان کَهور و گز و کُنار، و از زیا دارای آهو و شتر و روباه و شغال و گرگ و گراز است، و کبک و تیهو نیز در آنجا وجود دارد. محصول عمدة آن خرما، مرکبات، تره بار، گندم و جو و ذرت است. رود بمپور از آن میگذرد (رجوع کنید به ادامة مقاله). اهالی بمپور پیرو مذاهب تسنن (حنفی)، و شیعة اثناعشری اندو طوایف مهم بمپور عبارتند از: نارویی، کدخدازهی، دینارزهی، رودینی، باشی زهی (امیریان)، طوقی، دکالی، بمپوری، نرماشیری، صلاح زهی و ….
در ۱۳۱۶ ش، طبق قانون تقسیمات کشوری، بمپور در بخش ایرانشهر در شهرستان خاش (استان هشتم) تشکیل شد، و در ۱۳۲۶ ش، پس از تشکیل فرمانداری ایرانشهر، بمپور به عنوان بخش جزو آن شد. در فهرست واحدهای تقسیمات کشوری تا پایان شهریورماه ۱۳۶۵ وزارت کشور، بخش بمپور مشتمل بر دهستانهای بمپور، چانف، لاشار، مسکوتان، فَنّوج، بِنت و ملوران ضبط شدهاست.
۲) رودخانه بمپور: رودی به طول حدود ۱۷۵ کیلومتر، در جنوب شرقی ایران، در استان سیستان و بلوچستان است. رود بمپور از ارتفاعات شمال شرقی شهرستان ایرانشهر، به نام کارواندر (به طول حدود شصت کیلومتر)، سرچشمه میگیرد و با جهت شمالی ـ جنوبی در دشت ایرانشهر (در حومة ایرانشهر)، پس از پیوستن رود کُنارو (به طول ۷۵ کیلومتر) از مشرق به آن، به نام رود بمپور، از دو کیلومتری جنوب شهر بمپور میگذرد و به جازموریان * منتهی میشود (افشین، ص ۸۷–۸۹). کف رود بمپور و پیرامون آن شنی است. پیش از بستن سد بر آن، در دهکدههای واقع در مسیر رود برای بهرهمند شدن از آب آن برای زراعت، در قسمتهایی از آن با چوب بند میبستند و آب آن را به زمینهای مزروعی خود هدایت میکردند، و گاهی بر اثر سرازیر شدن آبِ ذخیرة بند اول، بندِ دوم و برخی اوقات همة بندها ویران میشد. در۱۳۳۴ ش، بر روی آن در مشرق شهر سدّی بتونی بسته شد که طول تاج آن هشت متر و ارتفاعش از کف ۵ر۵ متر و ضخامت آن شش متر است. این سد ۵۰۰، ۳ هکتار از اراضی بمپور را به زیر کشت برد (ایران. وزارت دفاع. ادارة جغرافیائی ارتش، ج ۱۲۵، ص ۱۱).
۳) شهر بمپور. مرکز بخش (جمعیت طبق سرشماری ۱۳۷۵ ش، ۸۴۳، ۶ نفر)، حدود ۲۲ کیلومتری مغرب شهر ایرانشهر، در ارتفاع ۵۶۰ متری از سطح دریا واقع است. فاصلة آن تا جازموریان در مغرب به حدود پنجاه کیلومتر میرسد. فاصله بمپور تا بندر چابهار در جنوب ۳۴۰ کیلومتر است. گاهی حداکثر مطلق دمای آن به ۴۷ درجه، و حداقل مطلق دمای آن به ۵ر۱ درجه میرسد (سازمان هواشناسی کشور، ص ۲۳۰).
قلعة خرابة منسوب به دورة ساسانیان در آن دیده میشود. آب آشامیدنی شهر لولهکشی شدهاست. شهر بمپور کنونی در پای قلعه (شهر قدیمی) از دو آبادی باغ و اللهآباد تشکیل شدهاست (ایران. وزارت دفاع. ادارة جغرافیائی ارتش، ج ۱۲۵، ص ۱۲).
اهالی به زبان بلوچی و زبان فارسی سخن میگویند. در ۱۳۴۷ ش، بر اثر کاوشهای باستانشناسی در سیصدمتری مغرب قلعة بمپور، آثاری به دست آمد که حدوداً متعلق به ۲۹۰۰ تا ۱۹۰۰ سال پیش از میلاد است (عبدالله گروسی، ص ۲۲).
پیشینه: از تاریخچة شهر بمپور و مناطق روستایی آن پیش از اسلام، اطلاع چندانی نداریم، به نوشتة لسترنج (ص ۳۵۳)، بمپور همان شهری است که مقدسی (ص ۴۷۵) در قرن چهارم از آن به نام «بَربُور» در مکران نام بردهاست. در ۲۸۳، یعقوبی (ص ۲۸۶) مینویسد: «سپس بسوی بل و فَهرَج» میروند که احتمالاً «بل» همان «بربور» مقدسی و بمپور کنونی است؛ بمپور در حدود شش کیلومتری فهره (فهرج) قرار دارد. به نوشتة وزیری کرمانی (ج ۱، ص ۴۲۲–۴۲۳)، بمپور پیش از استقرار قراختاییان در کرمان و مکران (۶۱۹–۶۳۲)، به دست سپهسالار ملک زوزن شجاع الدین ابوالقاسم اَعور زوزنی افتاد. شجاع الدین هنگام یورش بُراق حاجب به کرمان کشته شد و مکران (از جمله شهر بمپور) به دست قراختاییان افتاد (حمدالله مستوفی، ص ۵۲۸–۵۲۹). در ۸۴۵، ولایت بَن پور (بمپور) را حاجی محمد غارت کرد (عبدالرزاق سمرقندی، ج ۲، جزء ۲، ص ۷۶۷). در ۱۰۲۱ گنجعلی خان زیک، حاکم کرمان، به ولایت بَن فَهل (بمپور) لشکر کشید و قلعة بن فهل را، که در آن هنگام دارالملک بلوچستان و مکران شمرده میشد و در دست حاکم محلی بود، تصرف کرد (اسکندر منشی، ج ۲، ص ۸۶۱–۸۶۲). ظاهراً از دورة صفویه به بعد، نام بمپور در کتابهای تاریخی مدتی «بُن فهل» ضبط شدهاست. در ۱۱۴۹، به نوشتة محمود همت، قلعة بمپور هفت رشته قنات و حدود ۲۰۰، ۱ خانوار داشتهاست (ص ۱۹۲). در این هنگام، بم و مضافات آن در دست حاکمِ نیمه مستقل محلی، ملک شیرخان از نژاد صفاریه، بود (وزیری کرمانی، ج ۲، ص ۶۵۹). در این زمان، شهر عمدة مکران و بلوچستان بمپور، و حاکم آن تابع والی کرمان بود (بارتولد، ص ۱۶۹). پس از شیرخان پسر او، ملک اردشیر، صاحب بمپور شد، اما سپاهیان نادر بم را محاصره کردند و او ناگزیر تسلیم، و خراجگزار نادر شد (وزیری کرمانی، ج ۲، ص ۶۶۴). پس از قتل نادرشاه در ۱۱۶۰، حاکم بلوچستان نصیرخان پسر دوم عبدالله خان، نخست با احمدخان دُرّانی افغان به جدال پرداخت و پس از شکست از او اقتدار وی را به رسمیت شناخت. اما بعداً قدرتی به هم رساند و اقتدارش تا بمپور توسعه یافت. نصیرخان در ۱۲۰۹ درگذشت و حکومت بلوچستان دوباره خانخانی شد (سایکس، ص ۱۳۹–۱۴۰).
در ۱۲۲۴، در زمان فتحعلی شاه قاجار نخستین کاشف اروپایی گرانت وارد بمپور شد (گابریل، ص ۱۸۹–۱۹۱).
در اوایل قرن سیزدهم، بمپور وضع خوبی نداشت و مردم آن در فقر زندگی میکردند. در ۱۲۲۵ پاتینجر مینویسد: «ده بمپور کوچک و بسیاربد ساخته شدهاست. روزگاری دیواری گلی و کوتاه آن را محصور میکرد که به تناوب بر آن برجهای کوچکی نیز ساخته بودند، ولی در حال حاضر همة آنها در شرف اضمحلال و نابودی است. منظرة ده رقتآور است. خانة رئیس (قلعه / ارگ) بالای توده خاکی عظیم و خارقالعاده بنا گردیدهاست .» و میافزاید که مردم بمپور عمدتاً از بلوچهای رخشانی اند، اما طایفة ناروئی از آنان ثروتمندترند (ص ۱۹۸–۱۹۹).
در ۱۲۵۵، هنگام سلطنت محمدشاه قاجار قلعة بمپور در تصرف محمدعلی خان نهرویی بود (سایکس، ص ۱۴۰). در ۱۲۵۷، شورش منطقة بلوچستان را فرا گرفت. در پی آشفتگی ناشی از قیام آقاخان محلاتی (در ۱۲۵۶)، شورش در منطقة بلوچستان فراگیر شد. حبیبالله خان، امیر توپخانه، شورش را در هم شکست و قلعة بمپور را تصرف کرد و جمعی از اهالی را به قتل رساند و برخی را اسیر کرد و به مناطق دیگر ایران کوچاند. برج و باروی قلعة بمپور بر اثر اصابت گلولة توپ و خمپاره آسیب فراوان دید (خورموجی، ص ۳۱؛ سپهر، ج ۲، ص ۳۶۴؛ فرمانفرما، ص ۳۰، پانویس ۱). در ۱۲۵۹، عباس قلی خان، اسرای بن فهل (بمپور) را که در بلاد عراق و آذربایجان پراکنده بودند، خریداری کرد و به بمپور فرستاد (هدایت، ج ۱۰، ص ۲۷۳). در ۱۲۶۰، ابوالحسن محلاتی، برادر آقاخان محلاتی که از کراچی به بلوچستان حمله کرده بود، بمپور را تصرف کرد، ولی پس از مدت کوتاهی شکست خورد و به تهران اعزام شد و بار دیگر قشون ایران بمپور را تصرف کرد (فرمانفرما، همانجا؛ سایکس، ص ۱۴۱). در ۱۲۶۵، در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، خان بمپور به کرمان حمله کرد ولی شکست خورد و بمپور به تصرف قشونی که از مرکز فرستاده شده بود، درآمد (کُرزن، ج ۲، ص ۳۱۱). در ۱۲۹۲، به نوشتة قاینی، بمپور مرکز بلوچستان و ضابط نشین آن بود (ص ۱۹۶). در ۱۳۰۳ نیز مرکز بلوچستان و ضابط نشین بود و ۲۶۰ خانوار داشت (حکیم، ص ۲۷۳–۲۷۴). بنا به نوشتة کرزن، در ۱۳۰۹ در پادگان قلعة بمپور پنجاه نفر توپخانه (شش عراده توپ، سیصد پیاده، و پنجاه سوار مستقر بود، و پانصد تن چریکهای دایمی بلوچ) در نزدیکی آن به سر میبردند (ج ۲، ص ۳۲۰). زین العابدین شیروانی در ۱۳۱۵، در زمان مظفرالدین شاه (حک: ۱۳۱۳–۱۳۲۴) بمپور را بانپور، ضبط کرده و نوشتهاست: «از بلاد بلوچستان، از توابع کرمان است» (ص ۱۳۱). در اواخر دورة قاجاریه بلوچستان و مکران دستخوش اغتشاش شد. در ۱۳۰۶ش، قشون مرکزی ایران شورش دولت محمدخان را درهم شکست و در همه جای مکران، از جمله بمپور، مستقر شد. در۱۳۰۹ ش، سردار حسین خان، یکی از سرداران بلوچ و حاکمِ گِه (نیک شهر امروزی)، به سرداری کل مکران منصوب گردید و مقرر شد عموم سرداران مکران تحت اوامر او قرار بگیرند (برقعی، ص ۴۵–۴۶، ۲۷۹–۲۸۰). اراضی دهکدههای بمپور با بندهایی که بر رود بمپور بسته میشد، آبیاری میشد و قرای مهم آن، همه جزو خالصجات دولتی بود (کیهان، ج ۲، ص ۲۶۱). میان سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۴ ش، قشون انگلیس منطقة جنوب، از جمله بمپور، را اشغال کرد. در دورة نخستوزیری دکتر مصدق (۱۳۲۹–۱۳۳۲ ش)، اهالی مکران، به ویژه مردم بمپور، از ملی شدن صنعت نفت دفاع کردند. در انقلاب اسلامی ایران در ۱۳۵۷ ش و در جنگ تحمیلی عراق (آغاز ۱۳۵۹ ش)، اهالی بمپور با راهپیماییها وفاداری خود را به جمهوری اسلامی اعلام کردند.
۴) قلعة بمپور: قلعهای است ویران در شهر بمپور. در گذشته بر تلی ریگ با ارتفاع سی ذرع بنا شده بود، و دور آن حدود ۸۰۰، ۲ ذرع، و به قولی حدود ۵۰۰، ۱، و ارتفاع آن در شمال ۳۵ ذرع و در جنوب پانزده ذرع بود. برخی بنای آن را از دورة بهمن اسفندیار، گروهی از، هفتواد کرمانی، و دستهای از اردشیر بابکان میدانند. زیر تل قلعه ریگ نرم و روی تل، خاک خالص و سخت است (جغرافیا و تاریخ بلوچستان، ص ۲۰۹؛ ناصرالدوله، ص ۶۹). قلعه دارای دو دروازه و سه ارگ و یک باستیان (یا باستیون: بنای مرتفع نظامی، انبار اسلحه) بود. دروازة اول قلعه دو برج داشت که در زیر برج چپ گاوچاهی به عمق بیست یا بیست و پنج ذرع قرار داشت. دروازة دوم، بین شمال و مغرب واقع بود. در ارگ اول توپخانه و توپچیان جای داشتند. طول ارگ اول به ۱۲۳ ذرع و عرض آن به هفت ذرع، و دور آن به ۷۲۰ ذرع میرسید، و پنج برج و دوازده اتاق داشت. در ارگ دوم انبار غله و محل چند جوخه بود. طول ارگ دوم، ۴۲ ذرع و عرض آن ۲۷ ذرع بود و دور آن به ۱۵۰ ذرع میرسید و نُه برج و شانزده اتاق داشت. در ارگ سوم سربازخانه قرار میگرفت، و دروازة آن رو به شمال بود. گاوچاهی بالای ارگ با عمق هشتاد ذرع قرار داشت. طول ارگ سوم شصت ذرع، عرض آن چهل ذرع بود و دور آن به ۱۸۶ ذرع میرسید. دارای چهار برج و ۲۵ اتاق بود. باستیان در میانة ارگ سوم واقع بود، ارتفاع آن از سر کنگره حدود پنج ذرع و دور آن پنجاه ذرع بود. راهی از سوی شمال داشت که از آنجا توپ را به آسانی بالای باستیان میبردند. باستیان از دور پیدا بود و در حکومت وکیل الملک اول ساخته شده بود (ناصرالدوله، ص ۶۹–۷۰).
عمارت و خانة ضابط بلوچستان، و حمام و طویلة اسبان توپخانه در خارج قلعه در سمت مشرق و جنوب بود (همان، ص ۷۰). بهطورکلی، قلعه با سه حصار کوتاه و یک حصار بلند و چهار دروازة تودرتو حراست میشد. در ۱۳۰۴، ناصرالدوله محل حکومت بلوچستان را از بمپور به فهرج (سرباز) منتقل کرد (رجوع کنید به همان، یادداشتها و توضیحات، ص ۱۱۵) و ظاهراً قلعة بمپور پس از آن بهتدریج رو به ویرانی گذاشت. تعداد ساکنان دور قلعة بمپور به سه هزار تن میرسید که هزار تن از آنان زارع بودند (جغرافیا و تاریخ بلوچستان، همانجا).
بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵ جمعیت آن (۱٬۶۶۴ خانوار) ۵۰۰۰۰ نفر بودهاست.
این شهر، زادگاه شیرمحمد اسپندار، تنها نوازنده ساز دونلی در ایران است.